ผู้เขียน: joy4137345

จากศิษย์ถึงครู

“ดร.อรัญ ธรรมโน” อดีตปลัดกระทรวงการคลัง ศิษย์อาจารย์ป๋วย เล่าผ่านการเสวนาเรื่อง “อาจารย์ป๋วยที่ข้าพเจ้ารู้จัก” ว่า ผมเป็นลูกศิษย์รุ่นแรก ท่านเข้ามาสอนคณะเศรษฐศาสตร์เมื่อปลายเดือนพฤษภาคม ปี 2496 นั่นทำให้ผมเจอท่านครั้งแรก

ต่อจากนั้นผมมีโอกาสไปเป็นผู้ใต้บังคับบัญชาท่านโดยตรงอยู่ 2 ครั้งสั้นๆ ครั้งแรกเมื่อต้นปี 2497 ถึงต้นปี 2498 และครั้งที่สองเมื่อกลางปี 2504 จนถึงปลายปี 2510 ผมเป็นคนที่มีโอกาสรับใช้ท่านเสมอมา และมีโอกาสเจอท่านครั้งสุดท้ายที่ลอนดอนเมื่อวันที่ 12 ตุลาคม 2541 เป็นครั้งสุดท้ายที่ได้เจอท่านมีชีวิตอยู่จริงๆ หลังจากนั้นประมาณ 8-9 เดือน ท่านก็เสียชีวิต

เมื่อตอนผมอายุ 80 ผมเขียนหนังสือเล่มหนึ่งสั้นๆ แจกเพื่อนฝูง ชื่อเรื่อง “ความทรงจำดีๆ 80 ปีที่ผ่านมา” ในหนังสือเล่มนี้ผมเล่าถึงปาฏิหาริย์เล็กๆ ที่เกิดขึ้นในชีวิต ผมคิดว่าการพบอาจารย์ป๋วยเป็นปาฏิหาริย์เล็กๆ อันหนึ่งในชีวิตที่ทำให้ผมเป็นผม

ในบทหนึ่งผมเขียนว่า “อาจารย์ป๋วย เทพของผม” ผมไม่ได้หมายความว่าอาจารย์ป๋วยเป็นเทวดา ไม่เชื่อว่าท่านเป็นเทวดาด้วย แต่ได้เห็นว่าสิ่งต่างๆ ที่ท่านทำ มนุษย์ทำไม่ได้ เพราะท่านทำดีกว่าที่มนุษย์ทำได้อยู่เสมอ

ดร.อรัญกล่าวว่า ท่านเป็นอาจารย์ที่ดี ตอนที่คณะเศรษฐศาสตร์ ธรรมศาสตร์ ยังเป็นคณะใหม่ อาจารย์ป๋วยเพิ่งเป็นนักเศรษฐศาสตร์ที่จบปริญญาเอกทางเศรษฐศาสตร์คนแรกที่มาสอนที่คณะเศรษฐศาสตร์

ผมจำได้ว่า ตอนอาจารย์มาสอน จะมีนักศึกษามาเรียนมากมายเป็นพิเศษ มากมายเป็นพิเศษขณะนั้นประมาณ 20 คน เพราะปกติแล้วชั้นที่ผมมาเรียนส่วนใหญ่มีนักศึกษามาเรียนอย่างเก่งก็ไม่เกิน 10 คน แต่เพราะเป็นอาจารย์ป๋วย ใครก็ได้ยินชื่อว่าอาจารย์ป๋วยเป็นผู้เชี่ยวชาญการคลังคนแรกของประเทศไทย จบปริญญาเอกเศรษฐศาสตร์จากอังกฤษคนแรกอีกด้วย

จำภาพได้ดีว่า อาจารย์ขับรถเก่าๆ มาจอดใต้ต้นมะขาม แต่งตัวเรียบร้อย ผูกเนคไท และมีเสื้อนอกอยู่ตัวหนึ่ง แต่ผมยังไม่เคยเห็นท่านใส่เสื้อนอกเลย เพราะห้องเรียนสมัยก่อนไม่มีแอร์ ที่สำคัญไม่เคยเห็นท่านนั่งเก้าอี้ ท่านจะยืนสอนตลอด

แต่ขณะที่ท่านสอน เรารู้สึกผิดหวังท่านอยู่เรื่องหนึ่ง เพราะคิดว่าจบปริญญาเอกจากอังกฤษ คงได้ยินภาษาอังกฤษปนภาษาไทย ปรากฏว่าอาจารย์แทบไม่ใช้ภาษาอังกฤษเลยครับ แม้กระทั่งคำศัพท์เทคนิคทางเศรษฐศาสตร์ ท่านพยายามหาคำแปลเป็นภาษาไทยมาสอนเสมอ จึงอยากเรียนว่า อาจารย์เป็นคนที่ให้ตลอดเวลา เพราะนอกจากการสอนแล้ว ท่านยังให้เวลาหลังการสอนเพื่อให้เราซักถาม

อีกประการหนึ่งที่ผมจำได้ก็คือ อาจารย์ยังให้คำแนะนำเรื่องการทำงานด้วย เมื่อต้นปี 2497 ผมสอบเศรษฐศาสตร์ปีที่ 3 ได้ สมัยก่อนปีที่ 3 ถือเป็นอนุปริญญา มีสิทธิไปสอบเป็นข้าราชการพลเรือนสามัญชั้นตรีได้ ผมก็ไปหาท่านที่กระทรวงการคลัง เพราะท่านเปิดโอกาสให้ไปหาที่กระทรวงได้

ท่านบอกว่า ตอนนี้ที่กระทรวงการคลังว่างอยู่ ฉะนั้นลองมาสอบดู มีตำแหน่งเปิดรับ ผมก็ไปสมัครสอบ แต่พอจะเขียนใบสมัคร เจ้าหน้าที่บอกว่า ตอนนี้คนในกระทรวงเต็มแล้ว มีคนครบทุกตำแหน่งแล้ว

ผมก็บอกอาจารย์ว่า สงสัยจะเสียค่าสมัครฟรี อาจารย์ก็ให้คำแนะนำซึ่งผมคิดว่าเป็นคำแนะนำที่ดีที่สุดในชีวิตที่ผมเคยได้ ท่านบอกว่า “แล้วทำไมคุณไม่สอบให้ได้ที่ 1” เป็นคำแนะนำที่เมื่อเราออกจากท่านมาแล้ว เรามีหน้าที่ทำหลังจากนั้นคือ ต้องไปสอบให้ได้ที่ 1

ในฐานะผู้ใต้บังคับบัญชา ท่านเป็นผู้บังคับบัญชาที่ดี ผมเป็นข้าราชการชั้นตรีระดับต้น ท่านสอนวิธีทำงาน สอนการจดประชุม ซึ่งเป็นจุดเริ่มต้นที่ดีให้ผมได้ และหลังจากผมเรียนจบต่างประเทศกลับมาทำงานกับท่านเป็นครั้งที่ 2 ขณะนั้นมีธนาคารแห่งหนึ่งที่อยู่ในฐานะย่ำแย่ คือ ธนาคารมณฑล ต้องรับการช่วยเหลือจากรัฐบาล ตอนนั้นมีลูกหนี้รายใหญ่ที่ต้องรับการปรับหนี้

ท่านอาจารย์ป๋วยตั้งให้ผมไปดูแลเรื่องการปรับหนี้ของลูกหนี้รายนี้อยู่ 2-3 ปี จนกระทั่งสำเร็จ โดยที่ผมไม่รู้เรื่องการเงินการธนาคารเลย แต่ด้วยความไว้วางใจอยากให้เราได้ทำ ท่านก็ให้ทำ และทำจนสำเร็จ

หรือครั้งเมื่อปี 2506 ประเทศไทยมีแผนพัฒนาเศรษฐกิจแล้ว เราต้องการเงินมาพัฒนาประเทศค่อนข้างมาก ต้องกู้เงินจากธนาคารระหว่างประเทศ แต่การกู้ค่อนข้างลำบากเพราะเรายังไม่มีความพร้อม

จนมีข้อเสนอแนะจากบางฝ่ายว่า ให้นำทุนสำรองทองคำไปขาย อาจารย์ป๋วยตกใจมาก จึงบอกผมว่าช่วยเขียนเหตุผลที่ท่านจะพูดกับนายกฯ ให้หน่อย แต่บอกว่าไม่ต้องเขียนอ้างวิชาการมากมายนะ อ้างอะไรก็ตามแต่ ขอให้ท่านนายกฯ เห็นด้วยว่าไม่ให้ขายทองคำ สุดท้ายก็พยายามเขียนจนได้ และไม่มีการขายทองคำ

อีกเรื่องคือ ในการประชุมทั้งหลาย ท่านไม่มีเวลาเตรียมการประชุมมากมายนัก ก็มักมอบหมายให้เราเตรียมให้ ใครเตรียมให้ก็ตามท่านก็จะไปอ้างในที่ประชุมเสมอว่าใครเตรียมให้ท่าน แล้วไม่ใช่แค่อ้างอย่างเดียว ท่านแบ่งเงินให้ด้วยอีกครึ่งหนึ่ง

การประชุมครั้งหนึ่งเบี้ยประชุมมากเหลือเกิน สมัยนั้นปี 2506-2507 เบี้ยประชุมกรรมการตรวจสอบภาษีอากร ครั้งละ 1,500 บาท ได้มาท่านก็แบ่งให้ผม ผมก็ตกใจเพราะท่านแบ่งให้ผม 800 บาท ท่านรับไว้ 700 บาท ผมก็ถามว่าทำไมอาจารย์ถึงให้ขนาดนี้ ท่านบอกว่าคุณมีหน้าที่ค้นหา เขียนให้ ซึ่งยากกว่าผม เพราะผมพูดอย่างเดียว คือท่านมีวิธีแยบยลในการให้เงิน

“ชีวิตอาจารย์ป๋วยเกิดมาเป็นผู้ให้จริงๆ ท่านไม่สนใจเรื่องทรัพย์สิน รวมทั้งผมยังมีความเชื่อว่า ถึงแม้ท่านได้รับเคราะห์กรรมค่อนข้างมาก แต่ท่านไม่เคยแสดงออก ในชีวิตผม นี่คือการได้เจอผู้ยิ่งใหญ่ที่แท้จริง” ดร.อรัญกล่าวสรุป

หลักประชาธรรม “ธรรมคืออำนาจ ไม่ใช่อำนาจเป็นธรรม”

“ดร.ณรงค์ชัย อัครเศรณี” อดีตรัฐมนตรีว่าการกระทรวงพลังงาน เผยความรู้สึกว่า ท่านเป็นผู้ใหญ่ที่เราไปหาแล้วรู้สึกไม่เกร็ง ที่สำคัญ ท่านเป็นคนคอยขวางสิ่งที่ผิด แต่รัฐบาลทหารก็เชิญท่านมาทำงาน

ปี 1967 ผมกำลังจะเรียนจบ ได้รับทราบว่าท่านสอนอยู่ที่เศรษศาสตร์ ธรรมศาสตร์ ก็เลยสมัครงานเขียนจดหมายมาโดยไม่ได้คิดอะไร แต่ปรากฏว่าท่านตอบจดหมาย ตะลึงเลยครับ ก็อวดเพื่อนว่าอาจารย์ป๋วยตอบจดหมาย นั่นจึงเป็นที่มาให้ผมมาอยู่ที่คณะเศรษฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ในช่วงต่อมา

ต่อมาได้ร่วมทำงานกับท่านเป็นเวลาก็ราว 10 ปี เห็นความมุ่งมั่นในการทำงาน เห็นความมีเมตตากรุณาและความรักในเสรีภาพ ขณะที่การตอบจดหมายของท่านเป็นวิธีการซื้อใจคน

จดหมายสำคัญที่สุดที่โต้ตอบกับท่านคือ เมื่อวันที่ 10 กุมภาพันธ์ 1972 ซึ่งเล่าเรื่องการออกจดหมายนายเข้ม เย็นยิ่ง ซึ่งความมุ่งมั่นของอาจารย์ป๋วยในการที่จะต่อสู้เพื่อเสรีภาพเกิดขึ้นในตอนนั้น

ข้อความหนึ่งในจดหมายระบุว่า “อยากให้พวกเรายึดมั่นในเพลิงแห่งเสรีภาพตลอดไป อาจจะป้องกันการปฏิวัติคราวหน้าได้กระมัง” ซึ่งท่านทายผิดอย่างแรง (หัวเราะ) แต่อย่างน้อยก็มีความมุ่งมั่นเรื่องเสรีภาพ

ในจดหมายนายเข้ม ยังมีสิ่งที่สำคัญคือ “หลักประชาธรรม” ท่านเขียนว่า “ธรรมคืออำนาจ ไม่ใช่อำนาจเป็นธรรม ธรรมนั้นเกิดจากประชาชน” ท่านยังเขียนถึงจอมพล ถนอม (กิตติขจร) ว่า “แต่ผมว่าอะไรก็ไม่ร้ายเท่าพิษของความเกรงกลัว ซึ่งเกิดจากการใช้อำนาจขู่เข็ญ และการใช้อำนาจโดยพลการ

เพราะความเกรงกลัวย่อมมีผลสะท้อนเป็นพิษแก่ปัญญา เมื่อปัญญาเป็นพิษแล้ว ในบางกรณีก็กลายเป็นอัมพาต ใช้อะไรไม่ได้ บางกรณียิ่งร้ายกว่านั้น ปัญญาเกิดผิดสำแดง อัดอั้นหนักๆ เข้า ก็เกิดระเบิดขึ้นอย่างที่มีมาแล้วในหมู่บ้านอื่นๆ หลายแห่ง”

หรือตอนท่านเขียนจดหมายลาออกถึงคณาจารย์ที่คณะเศรษฐศาสตร์ ลงวันที่ 1 สิงหาคม 1972 ระบุว่า “งานมหาวิทยาลัย เริ่มต้นด้วยนักศึกษา และจุดหมายก็อยู่ที่นักศึกษา อะไรที่จะเป็นประโยชน์แก่นักศึกษา ขอให้ใส่ใจให้มาก อย่าทอดทิ้ง และขอให้ถือเป็นเป้าหมายที่สำคัญที่สุดเสมอ”

ดังนั้น สำหรับผมแล้ว อาจารย์ป๋วยเป็นแรงบันดาลใจในหลายเรื่อง ทั้งการทำความดี มุ่งมั่น ขยันหมั่นเพียร คิดถึงประโยชน์ส่วนรวมมากกว่าส่วนตัว ทำงานให้สำเร็จท่านบอกว่าต้องมีหลักการที่ถูกต้อง วิธีการที่เหมาะสม สุดท้ายคือเรื่อง “เสรีภาพ” ท่านบอกว่า เป็นเรื่องที่สำคัญมากที่สุดของมนุษยชาติ

สำหรับผมแล้ว หากท่านเป็นคนขยัน มีระเบียบ และไม่เครียด อย่างที่อาจารย์ป๋วยเป็น ผมคิดว่าบนโลกนี้อะไรเราก็รับได้ทั้งนั้น

นักอ่าน นักเขียน

“รศ.วิทยากร เชียงกูล” คณบดีวิทยาลัยนวัตกรรมสังคม มหาวิทยาลัยรังสิต เล่าว่า ผมรู้จักท่านอาจารย์ป๋วยมากขึ้นจากการอ่านงานเขียนของท่าน เพราะงานอาจารย์ป๋วยกับตัวตนของท่านไม่ต่างกัน ท่านเป็นคนตรงไปตรงมา คิดอย่างไรเขียนออกมาอย่างนั้น

งานเขียนของท่านน่าสนใจมาก เป็นนักเขียนที่เก่ง นอกจากเป็นนักเศรษฐศาสตร์แล้ว ท่านยังเป็นนักบริหาร แม้ไม่มีเวลาเขียนหนังสือมากนัก แต่ท่านเป็นนักอ่านหนังสือแล้วเขียน ท่านเขียนภาษาดีมากและจริงใจ

ผมเคยเขียนจดหมายถึงท่าน วิจารณ์ระบบการศึกษาในมหาวิทยาลัย ท่านนำมาอ่านในที่ประชุม แล้วท่านก็พูดว่ามันมีข้อจำกัดอย่างไร เราต้องช่วยกันอย่างไร คืออยากจะบอกว่าท่านเป็นคนเปิดใจกว้าง

เมื่อผมอ่านงานท่านมากขึ้น ยิ่งเห็นคุณค่าของท่านมากขึ้น เช่น ในช่วง 14 ตุลา จะเกิดกระแสขวากับซ้ายสูง ฉะนั้นคนที่เป็นกลางๆ เสนอแนวทางปฏิรูปแบบสันติวิธีก็ลำบาก พวกขวาก็หาว่าอาจารย์ป๋วยเป็นซ้าย พวกซ้ายบอกว่าอาจารย์ป๋วยประนีประนอม ประนีประนอมไม่ได้ต้องปฏิวัติ

เมื่อมองยุคปัจจุบัน ผมคิดว่าถ้าเรากลับไปศึกษาบทเรียนแนวคิดของอาจารย์ป๋วย ดูความเป็นคนของท่าน มันสำคัญมาก เรากำลังพูดเรื่องการปฏิรูปประเทศ โดยที่มีความไม่จริงใจและไม่เข้าใจ แต่คนที่เป็นนักปฏิรูปตัวจริงคืออาจารย์ป๋วย

ท่านอาจไม่ได้พูดคำว่าปฏิรูปบ่อย แต่สิ่งที่ท่านเสนอเรื่องสังคมที่เป็นธรรม สังคมที่มีความเป็นมนุษย์ สังคมที่มีรัฐสวัสดิการ สังคมที่กระจายอำนาจสู่ท้องถิ่น สังคมที่สนใจสิ่งแวดล้อมคุณภาพชีวิต อาจารย์ป๋วยเสนอเรื่องเหล่านี้มาตลอด

ผมยังคิดว่าท่านเป็นปัญญาชนของภาคประชาชน รวมทั้งเป็นนักวิชาการที่ภูมิใจในวิชาชีพ มีการมองที่เป็นเหตุผล เป็นวิทยาศาสตร์ เป็นคนใจกว้าง ซึ่งผมคิดว่าเป็นสิ่งสำคัญซึ่งสังคมไทยไม่ได้พัฒนามาสู่จุดนี้

อาจารย์ป๋วยกล้าวิจารณ์ตัวเองว่า การที่ท่านประสบความสำเร็จในการพัฒนาเศรษฐกิจนั้น ท่านกลับรู้สึกเสียใจที่ไม่สามารถกระจายรายได้สู่ประชาชนอย่างยุติธรรม หลังจากนั้นท่านจึงหันมาสนใจการพัฒนาชนบท พัฒนาการศึกษา

อาจารย์ป๋วยทำตัวให้เป็นตัวอย่างว่า งานศึกษาเป็นเรื่องสำคัญ ต้องปฏิรูปการศึกษา ผมคิดว่านี่เป็นจุดเปลี่ยนและบทบาทที่สำคัญ ขณะเดียวกันมีคนมักจะนึกถึงอาจารย์ป๋วยในฐานะผู้ว่าแบงก์ชาติที่ซื่อสัตย์สุจริตซึ่งเป็นเรื่องที่ดี แต่ผมยังคิดว่า ในฐานะปัญญาชนที่วิพากษ์วิจารณ์สังคม จดหมายนายเข้ม เย็นยิ่ง เป็นพลังสำคัญอันหนึ่งและมีนัยยะที่สำคัญว่า ขอให้หมู่บ้านมีกติกาประชาธิปไตย ก็คือเรียกร้องประชาธิปไตย ส่งผลให้นักศึกษาและประชาชนตื่นตัว ผมคิดว่าเป็คุณูปการ น่าเสียดายว่าหลัง 14 ตุลา เราก็ไม่ได้ส่งเสริมให้แนวคิดท่านเป็นที่ยอมรับ ปล่อยให้เป็นเรื่องขวาซ้ายมากเกินไป สังคมก็สวิงไปสวิงมา จนบัดนี้ก็ยังล้าหลังอยู่ ถอยหลังเข้าคลอง

ผมคิดว่าคนแบบอาจารย์ป๋วย ถ้าคนไม่รู้จัก เด็กรุ่นใหม่คงยากจะเชื่อว่า คนแบบอาจารย์ป๋วยมีอยู่จริง คนที่เป็นผู้ว่าแบงก์ชาติแต่ไม่มีหุ้น ไม่ไปลงทุนทั้งที่เป็นนักเศรษฐศาสตร์คนแรกๆ ไม่มีหุ้น ไม่มีทรัพย์สินส่วนตัว กินเงินเดือนอย่างเดียว แถมยังแบ่งให้ลูกน้องอีก

ผมคิดว่าคนที่บ้าเห่อทุนนิยม คงจะเหลือเชื่อว่าคนแบบนี้มีอยู่จริง แต่ก็มีอยู่จริง และท่านก็ไม่ได้เรียกร้องอะไรด้วย ทำไปโดยธรรมชาติที่มนุษย์ควรทำ ความงาม ความดี ความเป็นธรรม ท่านทำแบบเสมอต้นเสมอปลาย

อีกอย่างหนึ่งคือท่านไม่ค่อยมีอัตตา ไม่ตีโพยตีพายว่าเป็นผู้ว่าแบงก์ชาติ เคยทำประโยชน์ให้ประเทศมากมาย ทำไมมาขับไล่ฉันแบบนี้ ท่านไม่พูดถึงสิ่งเหล่านี้เลย แต่เล่าง่ายๆ เรียบๆ เหมือนเป็นเรื่องธรรมดา ท่านเล่าให้รู้ข้อเท็จจริง แต่ไม่ใช้อารมณ์ส่วนตัว

ดังนั้น ท่านเป็นคนธรรมดาที่พิเศษมาก แต่ก็เป็นคนพิเศษที่เป็นคนธรรมดามาก นี่เป็นเรื่องที่เราต้องตระหนักว่าคนแบบนี้มีอยู่จริง และทำให้เรารู้สึกภูมิใจที่เกิดมาในประเทศนี้ร่วมกับท่าน

“ป๋วยกับสังคมเศรษฐกิจไทยในวิกฤติเปลี่ยนผ่าน”

“ดร.อัมมาร สยามวาลา” นักวิชาการเกียรติคุณ สถาบันวิจัยเพื่อการพัฒนาประเทศไทย (ทีดีอาร์ไอ) เล่าผ่านการอภิปรายเรื่อง “ป๋วยกับสังคมเศรษฐกิจไทยในวิกฤติเปลี่ยนผ่าน” ตอนหนึ่งว่า โศกนาฏกรรมของท่านอาจารย์ป๋วย คือ ท่านประสบความสำเร็จอย่างงามในการปรับปรุงและจรรโลงเศรษฐกิจของประเทศไทย ผมคิดว่าประเทศไทยได้ก้าวหน้าไปค่อนข้างมากในช่วงที่ท่านกลับมาทำงาน

ท่านปรับปรุงเศรษฐกิจประเทศไทยให้มีเสถียรภาพและเจริญเติบโตในอัตราที่สูง เป็นความสำเร็จอย่างหนึ่ง แม้ท่านเองก็รู้สึกว่ามันทำให้ความสมดุลของเศรษฐกิจไทยอาจจะเบ้ไป และงานของท่านทั้งงานพัฒนาชนบทกับงานด้านการศึกษาก็เป็นการพยายามแก้ความขาดสมดุล ซึ่งผมรู้สึกว่าจริงๆ แล้วทำยาก

ต้องเข้าใจว่างานปรับปรุงเศรษฐกิจของประเทศไทยเกิดขึ้นในช่วงแรกของชีวิตท่านไปจนกระทั่ง ค.ศ.1970 ก็ก้าวหน้าไปไกล จุดสูงสุดของการทำงานดังกล่าวนั้นคือ ในช่วงที่จอมพลสฤษดิ์ (ธนะรัชต์) ปฏิวัติ แล้วเข้ามาปกครองประเทศ การเปลี่ยนแปลงหลายๆ อย่างในด้านการคลังซึ่งเกิดขึ้นในช่วงปี 2501-2503 หรือ 2504 เป็นช่วงที่อาจารย์ป๋วยทำอะไรหลายอย่างมาก แล้วเศรษฐกิจไทยก็รุดหน้าไปอย่างมาก

แต่ปัญหาที่ตามมาและรู้สึกว่า ท่านอาจารย์ป๋วยเริ่มมีความกังขาต่อกระบวนการดำเนินนโยบายเศรษฐกิจของรัฐบาลจอมพลพลสฤษดิ์ ท่านก็จำเป็นต้องรู้สึกถอยห่างออกมาจากการช่วยงานจอมพลพลสฤษดิ์

ท่านเริ่มเห็นว่าจอมพลพลสฤษดิ์มีบทบาท เพราะการเมืองพรรคทหารในประเทศไทยขณะนั้นเริ่มมีปัญหา และเมื่อท่านเริ่มถอยห่างออกมา วิธีการที่ท่านถอยห่างก็คือไปทำงานในธนาคารแห่งประเทศไทย

ต่อมาเมื่อจอมพลถนอมเข้ามา ท่านก็ออกมาอยู่มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ และได้เริ่มทำงานหลายอย่าง ดังนั้น ท่านมีเวลาในการทำงานด้านการพัฒนาชนบทค่อนข้างน้อยและประสบความสำเร็จค่อนข้างน้อย เพราะว่าการพัฒนาชนบทไม่ง่ายเหมือนกับการพัฒนาเศรษฐกิจ เพราะเป็นโจทย์ที่ใหญ่มาก แต่ท่านพยายามแก้ไขอย่างต่อเนื่อง

จริงๆ แล้วการพัฒนาเศรษฐกิจจนกระทั่งท่านเข้ามาเป็นอธิการบดีธรรมศาสตร์ พูดกันจริงๆ เป็นงานไม่ยาก วิธีการที่ท่านใช้เรียกได้ว่าเป็น Washington concensus จัดการเรื่องเสถียรภาพ จัดการเรื่องการคลังให้ดี นี่คือมรดกที่ท่านทิ้งไว้ให้กับเทคโนแครต แล้วเทคโนแครตทั้งหลายก็ดำเนินรอยตาม

แต่ท่านพยายามอยู่ตลอดเวลาเรื่องการพัฒนาชนบท แต่เป็นเรื่องที่ยาก แม้กระทั่งอาจารย์ป๋วยก็ประสบปัญหา ปัญหานั้นเกิดขึ้นจากหลายๆ อย่าง ความสำเร็จในการพัฒนาเศรษฐกิจนั้น ทำให้กลไกตลาดเคลื่อนไปข้างหน้าอย่างมากและรุนแรงในประเทศไทย

ความพยายามของชุมชนพัฒนาชนบท ที่พยายามรั้งการก้าวหน้า การรุดหน้าไปของการพัฒนาชนบท จึงเป็นความพยายามที่ค่อนข้างประสบความล้มเหลว สิ่งที่ท่านอาจารย์ป๋วยได้พยายามทำอยู่ตลอดเวลาก็คือ การอบรมสั่งสอนลูกศิษย์ท่านให้เข้าใจปัญหาของชนบท ซึ่งอันนี้อาจจะเป็นสาเหตุหนึ่งที่ท่านไม่ได้รับความนิยมชมชอบจากผู้มีอำนาจทั้งหลายในขณะนั้น เพราะการพัฒนาชนบทเป็นการเน้นถึงความเหลื่อมล้ำ เป็นการเน้นถึงปัจจัยที่ไม่ดีหลายอย่างในสังคมไทย ท่านจึงมีปัญหามาตลอด

และไม่ว่าหลายๆ เรื่องก็ดี เช่น เรื่องการเจริญเติบโตของพรรคคอมมิวนิสต์ในประเทศไทย เป็นเรื่องที่เกิดขึ้นจากส่วนหนึ่งจากงานของอาจารย์ป๋วยและอีกส่วนหนึ่งจากงานของพรรคคอมมิวนิสต์ ก็นำเอาบทเรียนหลายอย่างนี้ไปเผยแพร่และกล่าวถึง จึงเป็นปัญหาที่หาข้อยุติยาก และนี่เป็นเรื่องที่ทำให้เกิดโศกนาฏกรรมต่ออาจารย์ป๋วย

ปัจฉิมกถา สาระชีวิตของนายป๋วย

“อาจารย์สุลักษณ์ ศิวรักษ์” กล่าวปัจฉิมกถาถึงอาจารย์ป๋วยว่า สาระชีวิตของนายป๋วยคือ ท่านเป็นคนมีอุดมคติคือ ต้องการดำเนินชีวิตไปในทางที่ดีงามเพื่อประโยชน์สุขของพหุชนยิ่งกว่าเพื่อตัวเองหรือครอบครัว อุทิศตนเพื่อผู้ยากไร้ให้เขาเหล่านั้นมีความกินดีอยู่ดียิ่งๆ ขึ้น โดยท่านต้องการขจัดโครงสร้างที่อยุติธรรมในสังคม

พร้อมกันนั้น นายป๋วยก็รับราชการซึ่งเป็นโครงสร้างทางสังคมอันอยุติธรรมเสียเอง แต่ขอให้ สังเกตว่านายป๋วยซึ่งเป็นข้าราชการใช้สถานภาพนั้นเพื่อทำประโยชน์ให้กับราษฎรส่วนใหญ่ แม้จะอยู่ใต้ระบบเผด็จการ ก็ไม่ไกล่เกลี่ยหลักการ ไม่ยอมทำตามคำสั่งอันมิชอบ แม้จะลาออกก็ยอม

ที่สำคัญยิ่งไปกว่านั้นคือ นายป๋วยเป็นคนแสวงหาและพยายามเข้าถึงความเป็นเลิศทั้งทางด้านความงาม ความดี และความจริง ท่านไม่เคยประกาศตนว่าเป็นพุทธมามกะตามรูปแบบ แต่ท่านแม่นยำในพระพุทธวจนะและปฏิบัติตามนั้น จนพระเถระบางรูปยอมรับความข้อนี้ พร้อมกันนั้นท่านก็ยกย่องลัทธิศาสนาอื่น และแนวคิดทางปรัชญาที่มีสาระทางศีลวัตร คือให้เกิดความเป็นปกติในสังคม

การแสวงหาความงามของท่านนั้น ท่านอุดหนุนศิลปะอย่างเต็มกำลัง หาทางสร้างสรรค์ให้ศิลปปินได้รับการยกย่องเชิดชู และเป็นแบบอย่างในการทำนุบำรุงศิลปิน โดยใช้ธนาคารแห่งประเทศไทยเป็นพาหะ จนธนาคารพาณิชย์จำนวนมากเอาเยี่ยงอย่างไปประพฤติปฏิบัติ

ยิ่งในทางคีตศิลป์ด้วยแล้ว ท่านเข้าร่วมวงได้อย่างเป็นงานอดิเรกเอาเลย ในขณะที่งานหลักในทุกๆ ทาง ท่านจะเน้นที่สันติประชาธรรม ไม่เพียงแต่ประชาธิปไตยในรูปแบบ หากมหาชนต้องมีส่วนร่วม มีเสียงในการเมืองการปกครองอย่างแท้จริง ช่องว่างระหว่างคนรวยกับคนจนต้องลดลง ทุกๆ คนต้องมีศักดิ์ศรี โดยเฉพาะชาวไร่ชาวนา และทุกอาชีพต้องเป็นไปในทางสัมมาอาชีวะ เพื่อความสมดุลทางธรรมชาติ

พร้อมกันนั้น เราก็ต้องมองให้เห็นความบกพร่องของท่านด้วย เช่น ท่านรักศิษย์ที่ใกล้ชิดจนเกินไปหรือเปล่า ท่านเชิดชูมิตรสหายบางคนจนเกินเลยสมรรถภาพของเขาไปบ้างหรือไม่ ท่านตระหนักหรือไม่ว่าคนรอบๆ ข้างท่านนั้น หลายคนเข้ามาหาประโยชน์จากท่าน ยิ่งกว่าจะมารับใช้ท่านเพื่อความชอบธรรม

จะอย่างไรก็ตาม ความกล้าหาญทางจริยธรรมของท่านนั้น แม้จะแสดงออกอ่อนน้อม แต่เป็นการอ่อนนอกแข็งใน ถ้าเห็นว่าการออกไปพบอาจารย์ปรีดี พนมยงค์ ที่ลี้ภัยอยู่ในประเทศฝรั่งเศส เป็นการแสดงความกตัญญูกตเวทีและเป็นการบูชาบุคคลที่ควรบูชา ท่านก็กล้าไปพบ

ทั้งๆ ที่ท่านทำงานใกล้ชิดกับถนอม กิตติขจร ซึ่งถึงจะเป็นเผด็จการ แต่ก็อุดหนุนให้นายป๋วยได้รับราชการอย่างเป็นประโยชน์ อย่างกว้างขวางออกไปหลายกรณี นายป๋วยร่วมอดทนกับนายกรัฐมนตรีผู้นี้อย่างแลเห็นคุณงามความดีของเขา และหวังว่าเขาจะเปิดทางให้ไปสู่ความเป็นประชาธิปไตย

และแล้วความหวังดังกล่าวก็ปรากฏขึ้นในปี 2511 แต่หลังจากนั้นไม่นานจอมพลผู้นั้นก็เขียนด้วยมือ ลบด้วยเท้า โดยรัฐประหารตนเองกลับไปเป็นเผด็จการอีก นี้แลคือที่มาของจดหมายจากนายเข้ม เย็นยิ่ง ถึงผู้ใหญ่ทำนุ เกียรติก้อง แห่งหมู่บ้านไทยเจริญ อย่างมีพลังในทางธรรม โดยผู้เขียนจดหมายฉบับนี้ถูกตัดขาดออกจากราชการในทางอนาคตอย่างสิ้นเชิง

คุณวิเศษของนายป๋วยอีกประการหนึ่งนั้นคือ ท่านมองอะไรๆ ได้แยบคาย ไม่ว่าจะเป็นสถานการณ์ใด ท่านปรับสภาพนั้นๆ ให้เป็นคุณประโยชน์กับส่วนรวมจนได้ แม้ในยุคเผด็จการที่ไม่เปิดกว้างให้หน่วยงานเอกชนประกอบกรณียะเพื่อสังคมได้

ครั้งท่านไปได้รับรางวัลแมกไซไซในประเทศฟิลิปปินส์ ไปเห็นชาวจีนบูรณะชนบทในไต้หวัน ด้วยการดึงผู้นำในวงธุรกิจการค้ามาร่วมพลัง อุทิศเงินและเวลา พากันปรับปรุงให้ไต้หวันขึ้นได้นอกแวดวงรัฐบาลก๊กมินตั๋ง ซึ่งเวลานั้นเป็นเผด็จการอย่างเต็มที่ และกระบวนการนี้เกิดขึ้นได้ในฟิลิปปินส์

นายป๋วยจึงนำมาประยุกต์ใช้ เกิดมูลนิธิบูรณะชนบทขึ้นในประเทศไทย ซึ่งเป็นหน่วยงานเอกชนด้านการพัฒนาประเทศที่เปิดโอกาสให้เยาวชนได้มีส่วนร่วม ช่วยให้เขาเป็นพลังสำคัญของบ้านเมือง

ทางอังกฤษ นาย Alec Dickson เป็นผู้ตั้งหน่วยงาน Voluntary service อย่างได้ผล จนประธานาธิบดีเคนเนดี้เอาอย่าง ไปตั้งหน่วยงานสันติภาพขึ้นที่สหรัฐฯ เมื่อบุคคลผู้นี้มาเมืองไทย ท่านขอให้ข้าพเจ้าพาไปพบ และท่านได้แรงบันดาลใจจากบุคคลผู้นั้นให้ก่อตั้งบัณฑิตอาสาพัฒนาขึ้น แม้จะมีคนเตือนท่านว่างานชิ้นนี้น่าจะยากกว่างานชิ้นแรก เพราะเป็นเรื่องที่เกี่ยวข้องกับเยาวชน ซึ่งรัฐบาลเผด็จการกลัวนักว่าท่านจะใช้คนรุ่นใหม่เป็นฐานทางการ แต่ท่านก็ดื้อรั้นจนทำได้สำเร็จ โดยท่านไม่ปรารถนาผลได้ทางการเมืองด้วยประการใดๆ

สำหรับโครงการพัฒนาลุ่มแม่น้ำแม่กลองของท่านนั้น ท่านถือว่าตราบใดที่คนชนบทและจังหวัดสมุทรสาครซึ่งร่ำรวยกว่าถิ่นอื่นเป็นไหนๆ ผู้คนยังอพยพเข้าเมืองกรุง ถ้าปรับปรุงให้แม่น้ำละแวกนั้น ประสานความสำเร็จทั้งทางเศรษฐกิจ การงาน และการสาธารณสุข น่าจะใช้แม่แบบนี้กระจายไปยังทุกลำน้ำ แม้ในแถบที่ยากจน นั่นก็ให้เพื่อคนทั่วราชอาณาจักรมีศักดิ์ศรี กินดี อยู่ดี ในบ้านเกิดเมืองนอนของตน โดยมีพื้นฐานทางประชาธิปไตยอย่างแท้จริง

แต่แล้วโครงการนี้ กลับกลายเป็นหอกข้างแคร่ที่ทิ่มตำท่าน จากอำนาจอธรรมที่ปกครองบ้านเมือง ทั้งทางฝ่ายมหาดไทยและทหาร นอกเหนือไปจากนักการเมืองและเผด็จการตัวโตๆ

มรดกจากความริเริ่มทั้งสามประการนี้ ในบัดนี้น่าจะได้รับการพินิจพิจารณาใหม่ แล้วดูว่าจะนำมาปรับใช้ให้สมสมัยได้หรือไม่ ถ้าได้ นี่จะเป็นอนุสาวรีย์อันประเสริฐสำหรับท่านแท้ทีเดียว

นับตั้งแต่ Thomas Piketty นักเศรษฐศาสตร์อัจฉริยะชาวฝรั่งเศสได้เขียนหนังสือเรื่อง Capital in the Twenty-First Century ขึ้นมาเมื่อสองปีก่อน คนทั่วโลกก็ได้ตาสว่างเห็นภาพที่แท้จริงของสังคมตนเองและเกิดความกังวลมากมายว่าสังคมกำลังกลับไปสู่ยุคทุนนิยมจากมรดก (patrimonial capitalism) ที่คนรวยรวยเพราะทรัพย์สินของบิดามารดา ไม่ได้รวยเพราะความสามารถ กังวลว่ามีอะไรผิดปกติที่ผู้บริหารระดับสูงมีรายได้มากกว่าลูกจ้างทั่วไปเกินกว่า 300 เท่า กังวลว่าระดับความเหลื่อมล้ำที่สูงขึ้นนับวันนับคืนจะนำมาซึ่งความหายนะต่อระบบเศรษฐกิจและระบอบประชาธิปไตย ไปจนถึงความกังวลว่านโยบายอะไรก็ตามที่พยายามจะกระจายรายได้จากผู้ที่ร่ำรวยไปสู่ผู้ที่ยากจนจะเป็นการทำลายแรงจูงใจในการทำงานและพัฒนาตนเองของประชากร

ในช่วงหนึ่งปีที่ผ่านมานี้ ผู้เขียนได้มีโอกาสทบทวนความคิดเกี่ยวกับปัญหา “ความเหลื่อมล้ำ” จากการถกเถียงและแลกเปลี่ยนความคิดเห็นกับคนรู้จักหลากหลายเชื้อชาติ หลากหลายระดับฐานะ หลากหลายอาชีพ ผู้เขียนคิดว่าความเหลื่อมล้ำนั้นเป็นประเด็นที่ซับซ้อน ลึกซึ้ง และซึมแทรกลงไปในสังคมเกินกว่าที่จะสามารถแก้ไขได้ด้วยเครื่องมือทางเศรษฐกิจเพียงไม่กี่ชิ้น เราจะโทษระบบทุนนิยมก็ไม่ถูกเพราะว่ามันไม่ใช่ผู้ร้ายตัวจริงเสียทีเดียว ทุนเป็นเพียง “พาหนะ” ของความเหลื่อมล้ำในระบบเศรษฐกิจสมัยใหม่เท่านั้น และที่สำคัญที่สุด ถึงแม้ประเด็นความเหลื่อมล้ำนี้จะซับซ้อนแต่มันก็เป็นประเด็นสำคัญที่พวกเราจะลืมมันไปไม่ได้

บทความนี้จะนำเสนอแนวคิดและสถิติเกี่ยวกับปัญหาความเหลื่อมล้ำที่น่าสนใจทั้งจากผลงานของนักเศรษฐศาสตร์สมัยปัจจุบันอย่าง Joseph Stiglitz หรือ Thomas Piketty ไปจนถึงแนวคิดเชิงปรัชญาจากนักเศรษฐศาสตร์รุ่นบุกเบิก อย่าง Vilfred Pareto เพื่อเป็นการจุดประกายการถกเถียงเกี่ยวกับปัญหาความเหลื่อมล้ำในสังคม โดยจะเจาะปัญหานี้จาก 4 มุมมองคำถามต่อไปนี้

1. อะไรคือ “ความเหลื่อมล้ำ”
2. เหลื่อมล้ำแล้วยังไง
3. อะไรคือต้นตอของความเหลื่อมล้ำ
4. อะไรคือจุดหมายของการแก้ปัญหาความเหลื่อมล้ำ

1. อะไรคือ “ความเหลื่อมล้ำ”

อุปสรรคด่านแรกของการแก้ปัญหาความเหลื่อมล้ำคือการที่เรายังไม่สามารถ “วัด” ความเหลื่อมล้ำได้อย่างแม่นยำและยังตกลงกันไม่ได้ว่ามาตราวัดไหนดีที่สุด

หนังสือเรื่อง Capital in the Twenty-First Century ของ Piketty นั้นกล่าวเตือนถึงความน่าหวาดกลัวของระดับความเหลื่อมล้ำทางรายได้และทรัพย์สินที่กำลังพุ่งสูงขึ้นอย่างรวดเร็วในหลายๆ สังคม แต่หากใครที่ไม่ได้อ่านหนังสือเล่มนี้แล้วไปลองค้นดูสถิติ Gini Coefficientด้านบน (ซึ่งเป็นสถิติวัดความเหลื่อมล้ำที่นิยมใช้กันมาก) จะเห็นได้ว่าหลังจากสงครามโลกครั้งที่สองนั้นระดับความเหลื่อมล้ำที่วัดด้วย Gini ในปัจจุบันไม่ได้น่าตกใจอย่างที่เขาฮือฮากัน แม้ว่าระดับความเหลื่อมล้ำจะเพิ่มมากขึ้นในบางประเทศ (ตัวเลข Gini สูงขึ้น) แต่ก็ไม่ได้มากขึ้นถึงขั้นน่าตกใจและยังมีอีกหลายประเทศที่ระดับความเหลื่อมล้ำน้อยลงเสียอีก จะมีที่น่าสะดุดตาเป็นพิเศษก็คือในกรณีของประเทศจีนที่เริ่มต้นไว้ที่ราวๆ 30 ในช่วงปี ค.ศ. 1980 แต่ไต่ไปถึงระดับเดียวกันกับสหรัฐฯ ได้ภายในไม่กี่สิบปีหลังเปิดประเทศ แต่ในมุมมองผู้เขียนเองเมื่อลองเทียบความเหลื่อมล้ำที่เพิ่มขึ้นในประเทศจีนกับการที่คนจีนหลายร้อยล้านชีวิตสามารถหลุดพ้นจากบ่วงความยากจนได้ใน 30 ปีที่ผ่านมา ภาพมันก็ไม่ได้แย่มากนัก

สิ่งที่ Piketty กล่าวถึงและเตือนให้เราระวังในหนังสือ Capital นั้นไม่ใช่สิ่งที่เราเห็นได้ง่ายๆ จาก Gini แต่เป็นปรากฏการณ์ที่กลุ่มคนที่ร่ำรวยที่สุด (ต่อไปนี้ขอเรียกว่า ทอป 10% ทอป 1% หรือ ทอป 0.1%) จากหลายสังคมทั่วโลกกำลังร่ำรวยขึ้นอย่างมหาศาลและกำลัง “แยกวง” ออกไปรวยขึ้นเรื่อยๆ ฉีกตัวออกห่างจากประชาชนที่เหลืออย่างรวดเร็ว

นี่ต่างหากคือความเหลื่อมล้ำที่ทุกคนกำลังพูดถึงในขณะนี้

กราฟด้านบนจากงานวิจัยของ Emmanuel Saez และ Gabriel Zucman ที่ใช้ข้อมูลชุดเดียวกับที่ Piketty ใช้ในหนังสือเรื่อง Capital นั้นแสดงให้เห็นถึงความมั่งคั่งอันน่าตกใจของคนกลุ่มเล็กๆ กลุ่มนี้ในสหรัฐฯ จากการใช้ข้อมูลภาษีเงินได้และข้อมูลสวัสดิการสังคมรายครัวเรือนในสหรัฐฯ ทีมวิจัยนี้พบว่าในปี ค.ศ. 2012 กลุ่มคนที่อยู่ในทอป 10% มีรายได้ก่อนหักภาษีรวมกันมากกว่าครึ่งหนึ่งของรายได้ก่อนหักภาษีของประชาชนทั่วประเทศ ซึ่งถือว่าเป็นการถือครองส่วนแบ่งรายได้ของประเทศมากที่สุดเป็นประวัติศาสตร์โดยคนกลุ่มนี้ตั้งแต่เคยมีการเก็บข้อมูลมา

ที่น่าตกใจขึ้นไปอีกคือหากเราไต่ระดับจากทอป 10% เลยหมอกเมฆขึ้นไปแตะถึงระดับทอป 0.1% (ราวๆ 160,000 ครอบครัว) จะเห็นได้ว่าจากกราฟด้านบนกลุ่มคนที่อยู่ในทอป 0.1% มีรายได้ที่มาจากทุน เช่น เงินปันผลจากหุ้น ค่าเช่า ดอกเบี้ย รวมกันแล้วมากเกือบเท่าครึ่งหนึ่งของรายได้จากทุนของคนทั้งสหรัฐฯ รวมกัน

เทรนด์รูปตัว U นี้ไม่ได้ปรากฏแต่แค่ในสหรัฐฯ แต่ยังเป็นที่พบเห็นกันในกลุ่มประเทศกำลังพัฒนาด้วย ทั้งๆ ที่ข้อมูลแบบสอบถามในประเทศเหล่านี้ชี้ไปคนละภาพเลยว่าความเหลื่อมล้ำกำลังลดลง

เพราะฉะนั้น การเลือกมาตราวัดความเหลื่อมล้ำนั้นมีความสำคัญมาก บางมาตราวัดอย่าง Gini นั้น แม้จะเป็นที่นิยมใช้งานกันทั่วโลก แต่มันกลับปิดบังความรุนแรงของปรากฏการณ์ “รวยกระจุกแล้วแยกวง” แบบที่ Piketty กับทีมนักวิจัยพบ อีกทั้งตัวเลข Gini นั้นหลายครั้งมีที่มาจากแบบสอบถามซึ่งเป็นไปได้ยากที่จะมีคนกลุ่มทอป 0.1% หรือ ทอป .00025% (พวก Forbes 400) อยู่ในนั้น เนื่องจากโอกาสที่จะสุ่มไปพบคนกลุ่มเล็กๆ กลุ่มนี้เป็นไปได้ยากและแม้จะสุ่มเจอคนกลุ่มนี้มักไม่เสียเวลามาตอบแบบสอบถาม หากการสุ่มแบบสอบถามในระดับท้องที่เกิดพลาดพวกเขาไปสักสามสี่คนแค่นี้ตัวเลขที่ออกมาก็จะบิดเบี้ยวจากความจริงไปมาก

จุดที่สำคัญกว่าเห็นจะเป็นการผลักดันให้เก็บและเปิดข้อมูลทรัพย์สินรายครัวเรือนให้กับนักวิจัยเพื่อช่วยให้เราเข้าใจปัญหานี้ได้อย่างลึกซึ้งขึ้น ถือเป็นเรื่องน่ายินดีที่ขณะนี้ทีมวิจัยที่นำโดย Piketty นั้นได้ร่วมแรงร่วมใจกันสร้างฐานข้อมูลรายได้ (World Top Incomes Database) ที่เปิดให้ทุกคนใช้งานได้ฟรีและกำลังรณรงค์ให้มีการเปิดข้อมูลระดับชาติเพื่อให้กรอบของการวิจัยเรื่องความเหลื่อมล้ำนั้นครอบคลุมหลายประเทศมากขึ้น

หนังสือ Capital นั้นเป็นบทเรียนให้กับเราว่าหากเราไม่มีข้อมูลรายได้และทรัพย์สินที่มีคุณภาพตั้งแต่แรก Piketty จะไม่สามารถเขียนหนังสือเล่มนี้ได้ เราก็จะไม่มีวันเข้าถึงเนื้อในของปัญหาที่มีความท้าทายอย่างปัญหาความเหลื่อมล้ำ ยิ่งไปกว่านั้น เราเองอาจจะไม่รู้สึกตัวเลยก็ได้ว่าทั้งหมดที่ Piketty กล่าวถึงในหนังสือเล่มนี้มันกำลังเกิดขึ้นจริงๆ

…เพราะเทรนด์รูปตัว U นี้มันเกิดขึ้นมา 20 กว่าปีแล้ว เราเพิ่งจะมาถกเถียงกันก็ไม่กี่ปีมานี้

2. เหลื่อมล้ำแล้วยังไง

ขณะนี้หลายฝ่ายกำลังให้ความสนใจกับภัยจากระดับความเหลื่อมล้ำสูงใน 2 ด้านหลักๆ นั่นก็คือ

1) ภัยต่อเศรษฐกิจ
2) ภัยต่อสังคม

มุมมองของผู้เขียนเองคือผู้เขียนคิดว่าการเจริญเติบโตของเศรษฐกิจเป็นเรื่องสำคัญ แต่ในขณะเดียวกันเราไม่ควรคิดจะแก้ปัญหาความเหลื่อมล้ำเพียงแค่เพราะว่ามันจะทำให้เศรษฐกิจโตเร็วขึ้นหรือต่อเนื่องขึ้น

หนึ่ง คือ ผู้เขียนไม่คิดว่าเศรษฐกิจที่โตวันโตคืนคือจุดหมายที่แท้จริงของการแก้ไขปัญหาความเหลื่อมล้ำ

สอง คือ หากวันดีคืนดีเราเกิดไปเจอวิธีเพิ่มอัตราเติบโตของเศรษฐกิจที่ทำได้ง่ายกว่าการแก้ไขปัญหาความเหลื่อมล้ำ คำถามที่น่าคิดคือ จะยังมีใครยอมเหน็ดเหนื่อยเพื่อแก้ปัญหานี้อีกหรือไม่

สาม คือ ผู้เขียนเป็นห่วงว่าเรายังไม่เข้าใจความเหลื่อมล้ำดีพอที่จะตอบคำถามว่า แล้วเมื่อเศรษฐกิจเติบโตขึ้นแล้วจะเกิดอะไรขึ้นกับความเหลื่อมล้ำในอนาคต งานวิจัยทางเศรษฐศาสตร์ด้านความเหลื่อมล้ำที่ใช้ข้อมูลคุณภาพอย่างที่ทีมวิจัยของ Piketty ใช้นั้นยังมีไม่มาก แม้ว่าพักหลังนี้เริ่มมีงานวิจัยที่นำเสนอหลักฐานจากการหาความสัมพันธ์ทางสถิติระหว่างมาตรการเพื่อลดความเหลื่อมล้ำกับความต่อเนื่องในอัตราเติบโตของเศรษฐกิจ เราคงยังต้องรอดูกันต่อไปเพราะว่าการหาความสัมพันธ์กับการเป็นเหตุเป็นผลกันมันไม่ใช่อย่างเดียวกัน

อย่างไรก็ตาม ผู้เขียนก็เข้าใจว่า ทำไมหลายองกรค์ที่ต้องการลดระดับความเหลื่อมล้ำถึงมักตีกรอบ (frame) ปัญหาความเหลื่อมล้ำให้เป็นปัญหาเศรษฐกิจ

การ frame ปัญหาความเหลื่อมล้ำในมุมมองของการเติบโตของเศรษฐกิจทำให้หลายคนเลิกกังวลว่าการที่ภาครัฐดำเนินนโยบายเพื่อลดความเหลื่อมล้ำที่เข้มข้นขึ้นนั้น ถึงแม้อาจเป็นการลดแรงจูงใจในการทำงานแต่บวกลบออกมาแล้วมีผลเป็นบวกต่ออัตราการเติบโตของเศรษฐกิจ และมันคงจะเป็นวิธี frame ที่เป็นไปในทางปฏิบัติ (pragmatic) ที่สุดแล้วในการมัดใจผู้คน (และผู้มีอิทธิพล) ให้หันมาเหลียวแลปัญหานี้ได้

ตัวอย่างการ frame แบบนี้คือสิ่งที่ OECD พยามจะผลักดัน รายงานจาก OECD ชิ้นนี้ชี้ว่า เราควรลดความเหลื่อมล้ำเพราะว่าความเหลื่อมล้ำทำให้เศรษฐกิจโตด้วยอัตราที่ต่ำลง (ถึงแม้ว่านักวิจัยจะยังไม่สามารถตกลงกันด้วยหลักฐานได้ว่าเป็นเพราะเหตุใด…) โดยผ่านแนวทางที่นักเศรษฐศาสตร์ตั้งสมมติฐานไว้เช่น 1) ความเหลื่อมล้ำที่มากขึ้นทำให้ประชาชนเรียกร้องให้ขึ้นภาษีธุรกิจ ขอให้ทำการกำกับดูแลที่รัดกุมขึ้น หรือประท้วงไม่เอานโยบายที่เป็นการช่วยเหลือกลุ่มธุรกิจ 2) ความเหลื่อมล้ำที่มากขึ้นในสังคมที่มี financial market imperfections อยู่แต่เดิมแล้วจะทำให้คนที่ฐานะไม่ดีไม่สามารถลงทุนในสิ่งที่ควรลงทุนเพื่อก่อให้เกิดผลตอบแทนอันมหาศาลต่อทั้งผู้ลงทุนและผลผลิตของชาติ (เช่น การลงทุนในการศึกษาที่มีคุณภาพ)

แต่ที่ผู้เขียนคิดว่าน่าวิตกยิ่งกว่าภัยต่อเศรษฐกิจคือ ภัยต่อการอยู่ร่วมกันในสังคมอย่างสงบสุข

ที่จริงแล้วการที่ใครบางคนร่ำรวยกว่าคนส่วนมากมันก็ไม่ได้เป็นปัญหาในตัวมันเองมากนักตราบใดที่คนส่วนมากยังมีรายได้พอกินพอใช้ แต่สิ่งนี้จะเป็นปัญหาได้ก็เพราะว่ามันมีความเป็นไปได้สูงที่คนกลุ่มอภิมหารวยกลุ่มนี้จะสามารถยึดครองสิ่งอื่นๆ ในสังคมนอกจากแค่เม็ดเงินได้ด้วย

มุมมองนี้เป็นมุมมองที่ Joseph E. Stiglitz เขียนเอาไว้ได้ดีมากในหนังสือ 2 เล่มของเขาเรื่อง “The Price of Inequality: How Today’s Divided Society Endangers Our Future” และเรื่อง “The Great Divide: Unequal Societies and What We Can Do About Them” Stiglitz มองว่า การที่ความมั่งคั่งเกินครึ่งไปกระจุกอยู่บนยอดปลายแหลมของพีระมิดสังคมจะมีผลทำให้ระบอบประชาธิปไตยขัดข้องและถดถอยจากระบอบ one person one vote ไปเป็นระบอบ one dollar one vote ที่กลุ่มธุรกิจหรือกลุ่มที่มั่งคั่งกว่าสามารถล็อบบี้หรือแม้กระทั่งกดดันรัฐบาลเพื่อให้ออกกฎหมายที่สามารถโยกย้ายทรัพยากรเพื่อผลประโยชน์ของตัวเองแทนที่ว่าการกระทำของรัฐบาลจะสะท้อนความต้องการของประชากรหมู่มาก และสุดท้ายความเหลื่อมล้ำนี้จะทำให้ความแค้นสั่งสมในหมู่ประชาชนจนกลายเป็นชนวนก่อให้เกิดวิกฤติความขัดแย้งทางการเมืองได้ในที่สุด

ในสังคมอเมริกันทุกวันนี้ Stiglitz ยกตัวอย่างที่เห็นได้ชัดคือแม้ว่าประชาชนจะเห็นว่าระบบการเก็บภาษีเงินได้นั้นไม่แฟร์ แต่ไปๆ มาๆ บุคคลที่ร่ำรวยที่สุด 400 คนกลับจ่ายภาษีเงินได้ น้อยกว่า 20%ของรายได้ทั้งๆ ที่จริงๆ แล้วควรจะจ่ายเป็นเปอร์เซ็นต์ที่สูงกว่านั้นตามระบบภาษีแบบ progressive ที่สหรัฐฯ เป็นประเทศแรกๆ ที่ริเริ่มมัน อีกทั้งบริษัทยักษ์ใหญ่มากมาย เช่น บริษัท General Electric นั้นลงทุนไปกับการหาช่วงโหว่ของกฎหมายภาษีถึงขั้นที่ว่าในสิบปีระหว่างปี ค.ศ. 2002 ถึง ค.ศ. 2011 General Electric จ่ายภาษีไปแค่เฉลี่ยแล้วปีละ 1.8% ผู้เขียนไม่แน่ใจจริงๆ ว่าควรจะชมว่าเก่งหรือโกงดี เพราะว่าเขาไม่ได้ทำผิดกฎหมาย (คงทั้งคู่)

ในสายตาของ Stiglitz (ซึ่งผู้เขียนเองก็เห็นด้วย) สังคมในอุดมคติที่ชาวอเมริกันเคยภาคภูมิใจนั้นกลับกลายเป็นสังคมที่คนรวยมีโอกาสได้เข้าถึงการศึกษาคุณภาพที่ดีกว่าคนจน เป็นสังคมที่คนจนมีอุปสรรคเมื่อต้องการเข้ารักษาสุขภาพ (อ่านเพิ่มเติมเรื่องประกันสุขภาพทั่วโลกได้ในบทความนี้) เป็นสังคมที่ถึงแม้คนรวยจะฉีกตัวห่างจากคนจนไปจนไม่เห็นฝุ่นแต่ค่าแรงขั้นต่ำขณะนี้ดันน้อยกว่าสมัยเมื่อ 50 ปีที่แล้วเสียอีกทั้งๆ ที่เศรษฐกิจปัจจุบันก็โตช้ากว่าและคนก็ไม่ได้ว่างงานน้อยกว่าด้วย เท่านี้ยังไม่พอคนส่วนมากยังจ่ายภาษี (effective tax rate) เป็นเปอร์เซ็นต์มากกว่าคนที่ฐานะดีอีกด้วย

ทั้งหมดนี้บ่งบอกว่าอุดมการณ์ของชาติอเมริกันกำลังเพี้ยนไปอย่างรุนแรง จริงอยู่ที่สหรัฐฯ เป็นชาติที่ให้ความสำคัญกับการแข่งขัน แต่ทุกวันนี้ American Dream กลับกลายเป็นฝันร้ายแห่งความเหลื่อมล้ำที่ผิดเพี้ยนไปเป็นว่าชาวอเมริกันไม่มีทางเลือก ไม่มีความเป็นธรรมในโอกาสทางสังคม แต่ยังจำเป็นต้องชิงดีชิงเด่นไต่บันไดฝันอย่างเอาเป็นเอาตายเพื่อขึ้นไปตัดพายชิ้นใหญ่ให้กับตัวเอง กลายเป็นสังคมที่เอาตัวรอดแบบสุดขั้วเพราะว่าหากปล่อยให้คนอื่นไต่บันไดฝันแซงเราไปหรือเราพลั้งพลาดหล่นลงมาหน่อยก็จะอดตายหรือป่วยตายได้

สิ่งที่หนังสือ Capital กำลังเตือนเราก็คือ หลายสังคมบนโลกโดยเฉพาะอย่างยิ่งสังคมอเมริกัน หรือสังคมที่พยายามทำตัวให้คล้ายสังคมอเมริกัน คล้ายกับว่าระดับความเหลื่อมล้ำที่สูงนั้นทำให้ยิ่งคนเราอยู่ใกล้เชิงบันได American Dream เท่าไร แต่ละขั้นบันไดมันยิ่งห่างกันมากขึ้น นั่นก็คือ หากเราเกิดร่วงลงไป หรือโชคไม่ดีเกิดมาแถวๆ เชิงบันไดขึ้นมา มันจะทำให้เราปีนกลับขึ้นมาได้ยากมาก ส่วนเด็กๆ ที่โชคดีนั้นเกิดมาอยู่บนปลายบันไดเลย ต่อให้ไม่ปีนป่ายเลยสักขั้นเดียวก็คงจะไม่เป็นไรนัก

บางคนอาจมองว่าแบบนี้ก็ดีแล้ว สังคมจะได้รีดเค้นเอาหัวกะทิออกมาจากกองมนุษย์ธรรมดาๆ ทั้งหลาย ไม่ต่างจากการคัดเลือกโดยธรรมชาติ (natural selection) ที่จะทำให้มนุษย์ที่เหลืออยู่มีแต่พวกที่ “สมควรอยู่กว่า” (จะจริงหรือไม่ที่กลุ่มคนที่ปลายบันไดข้างบนคือคนที่สมควรอยู่กว่านั้นเป็นคำถามเชิงปรัชญาที่ผู้เขียนคงตอบให้ไม่ได้)

แต่ผู้เขียนอดสงสัยไม่ได้ว่าการที่ใครบางคนยินดีที่จะอยู่อาศัยในสังคมแบบที่ว่านี้ เรายังจะสามารถใช้คำว่า “สังคม” เรียกสังคมแบบนี้ได้อยู่อีกหรือ

3. ต้นตอของความเหลื่อมล้ำ

ตั้งแต่หนังสือ Capital วางแผงไปก็ได้ มีการถกเถียงและแลกเปลี่ยนความคิดเห็นกันอย่างมากว่า “เรามาถึงจุดนี้ได้อย่างไร”

ปัจจัยที่หลายคนคิดว่าเป็นต้นตอของความเหลื่อมล้ำนั้นมีตั้งแต่ความล้มเหลวของสมาคมแรงงานในยุคหลังๆ การเปลี่ยนแปลงของเทคโนโลยีซึ่งทำให้เกิดความต้องการแรงงานที่มีทักษะสูงและเกิดการ “โละ” แรงงานทักษะต่ำ ไปจนถึงความเหลื่อมล้ำทางโอกาสการศึกษา ซึ่งทั้งหมดนี้นักเศรษฐศาสตร์หลายคนเห็นว่าเป็นปัจจัยสำคัญ แต่ไม่สามารถอธิบายระดับความเหลื่อมล้ำที่เราเห็นอย่างในกรณี “รวยกระจุกแล้วแยกวง” ที่ Piketty นำเสนอใน Capital ได้ ยกตัวอย่างง่ายๆ เช่น ความเหลื่อมล้ำในโอกาสการศึกษา ไม่น่าจะสามารถอธิบายว่าทำไมคนกลุ่มอภิมหารวยทอป 0.00025% ถึงรวยขึ้นไปยิ่งกว่าคนอื่นๆ ในกลุ่มทอป 1%

เนื่องจากท่านผู้อ่านมีเวลาจำกัด ผู้เขียนจะนำเสนอแค่ 2 แนวคิดที่เกี่ยวเนื่องกับต้นตอของปัญหานี้

1) แนวคิดของ Stiglitz ที่มองว่าโครงสร้างของสังคม การเมือง และธุรกิจเปิดโอกาสให้คนส่วนน้อยที่ร่ำรวยและมีอำนาจรีดไถเอาเปรียบคนส่วนมาก

2) แนวคิดของ Piketty ที่กล่าวถึงบทบาทของความสัมพันธ์ระหว่างอัตราผลตอบแทนจากทุนกับอัตราการเติบโตของเศรษฐกิจในการทำให้เกิดปัญหาความเหลื่อมล้ำ

แนวคิดของ Stiglitz

ในบทความนี้ผู้เขียนใช้คำว่า “ปัญหา” คู่กับ “ความเหลื่อมล้ำ” แต่จากการสนทนากับผู้คนที่หลากหลายแล้วผู้เขียนพบว่ามีคนจำนวนไม่น้อยที่ไม่คิดว่าความเหลื่อมล้ำเป็นปัญหาและคิดว่าสังคมควรเลิกเสียเวลาช่วย “พวกขี้แพ้” เสียด้วยซ้ำ

งานวิจัย จาก Economic Policy Institute เมื่อปีที่แล้วพบว่าผู้บริหารระดับสูงในสหรัฐฯ มีรายได้มากกว่าลูกจ้างทั่วไปประมาณ 303 เท่าในปี ค.ศ. 2014 (เทียบกับราวๆ แค่ 20 เท่าในปี ค.ศ. 1965) หากแปลงสัดส่วนนี้เป็นเงินดอลลาร์แล้วผู้บริหารระดับสูงเหล่านี้มีรายได้โดยเฉลี่ยราว 16 ล้านดอลลาร์ต่อปีเทียบกับแค่ 5 หมื่นดอลลาร์ที่ลูกจ้างทั่วไปได้รับ

บางคนคิดว่า การที่ผู้บริหารระดับสูงเหล่านี้มีรายได้มากกว่าหลายเท่านั้นเป็นเรื่องธรรมชาติที่เป็นไปตามหลักเศรษฐศาสตร์ที่ตลาดแรงงานจะให้ค่าตอบแทนที่สูงกว่ากับแรงงานที่มีความสามารถสูงกว่าและมีผลิตภาพมากกว่าแรงงานทั่วไป และอาจมองได้อีกว่ารายได้และโบนัสเหล่านี้เป็น “รางวัล” ที่ผู้ประกอบการสมควรได้รับ หากเป็นเช่นนี้จริงการไปลงโทษพวกเขาด้วยการไล่เก็บภาษีมากขึ้นนั้นเท่ากับเป็นการลดแรงจูงใจให้พวกเขาทำให้ทั้งบริษัทและเศรษฐกิจมีการพัฒนาเติบโตขึ้น

แต่ทว่าตัวเลข 300 เท่านี้มันเหมาะสมกับสิ่งที่ผู้บริหารระดับสูงทำให้กับบริษัทและเศรษฐกิจจริงๆ หรือไม่

เนื่องจากเศรษฐกิจปัจจุบันมีความซับซ้อนสูง ผู้เขียนชวนให้ท่านผู้อ่านลองย้อนยุคกลับไปนึกถึงเศรษฐกิจชาวป่าแบบง่ายๆ ก่อนนะครับ

สมมติว่าเศรษฐกิจนี้มีคนอยู่แค่ 3 คน นาย ก. นาย ข. และ นาย ค. ทุกวันทุกคนมีหน้าที่ออกไปล่าไก่ป่าซึ่งเป็นสินค้าชนิดเดียวในเศรษฐกิจนี้เพื่อเอามาเป็นอาหารประทังชีวิต ตอนเริ่มแรกไม่มีใครมีเครื่องมือใดๆ ต้องล่าไก่ด้วยมือเปล่า ทั้งวันได้ไก่ป่าแค่คนละตัวเดียวเท่านั้น จากเช้าจรดเย็น 3 คนนี้จึงไม่ได้ทำอะไรเลยนอกจากล่าไก่ป่ามาเป็นอาหารเพียงเพื่อที่จะได้อยู่รอดไปถึงวันถัดไป สรุปคือเศรษฐกิจนี้ผลิตไก่ป่าได้ 3 ตัวต่อวันด้วยคน 3 คน

วันดีคืนดี นาย ก. เกิดมีไอเดียประเจิดขึ้นมาว่าจะทำกับดักหลุมพรางด้วยกิ่งไม้และการขุดดิน ปรากฏว่า “นวัตกรรม” หรือ “เทคโนโลยี” ที่นาย ก. คิดค้นขึ้นมานั้นสามารถทำให้นาย ก. จับไก่ได้วันละ 3 ตัว แทนที่จะเป็นแค่วันละตัวเดียว เทียบกับเมื่อวานกลายเป็นว่าเศรษฐกิจนี้สามารถผลิตไก่ป่าได้วันละ 5 ตัวด้วยคน 3 คนแล้ว (นาย ก. จับได้ 3 นาย ข. และ นาย ค. จับได้คนละ 1) วันถัดๆ ไปนาย ก. ก็จะเริ่มมีเวลาว่างเอาไปทำอย่างอื่นได้โดยที่ไม่อดตายเพราะมีไก่เหลือจากเมื่อวานและบางทีไก่ป่าก็เดินมาตกหลุมพรางเอง นาย ก. ซึ่งแต่เดิมเป็นผู้ชื่นชอบความงดงามของบทกวีอยู่แล้วจึงสามารถใช้เวลาบางส่วนของวันไปเพื่อการแต่งกวี ทำให้เศรษฐกิจชาวป่านี้นอกจากจะมีไก่เพิ่มขึ้นทวีคูณแล้วยังมีบทกวีเพิ่มขึ้นวันละบทอีกด้วย ไปเรื่อยๆ นาย ก. อาจเสนอให้ นาย ข. และ นาย ค. เลิกจับไก่แล้วไปผลิตอย่างอื่น เช่น ไปหากล้วยมาแลกกับไก่ เป็นต้น พอเวลาผ่านไปหลายพันปี เศรษฐกิจก็จะซับซ้อนขึ้นเป็นแบบที่เห็นกันอยู่ทุกวันนี้

นี่คือคำอธิบายแบบสั้นๆ ว่าเศรษฐกิจเติบโตได้อย่างไร

หากเหล่าผู้บริหารระดับสูงที่มีรายได้มากกว่าลูกจ้างธรรมดา 300 เท่าสามารถทำให้ “พายเศรษฐกิจ” ก้อนนี้ขยายใหญ่ขึ้นหลายต่อหลายเท่าด้วยความสามารถของตนอย่างที่ นาย ก. นำมาสู่เศรษฐกิจชาวป่า ทำไมสังคมถึงจะมาประณามเหล่าผู้บริหารระดับสูงทั้งๆ ที่หลายคนในกลุ่มนี้ไม่เคยทำตัวให้เป็นภาระสังคม แต่สังคมกลับไปแบกอุ้มคนที่ฐานะไม่ดีบางคนที่มีพฤติกรรมเสี่ยง เช่น สูบบุหรี่ ติดเหล้า หรือไม่ออกกำลังกาย อย่างนี้ถูกต้องแล้วหรือ (ประเด็นนี้มีการถกเถียงกันอย่างมาก หากท่านสนใจอ่านต่อได้ที่นี่)

แต่ในทางกลับกันหากเราพิสูจน์ได้ว่าเหล่าผู้บริหารระดับสูงไม่ได้มีผลิตภาพมากกว่าแรงงานปกติทั่วไป เป็นเพียงแรงงานธรรมดาๆ อย่างเช่น นาย ข. และ นาย ค. แล้วเงินตอบแทนที่มากกว่า 300 เท่ามันมาได้อย่างไรกัน

จุดสำคัญจึงอยู่ตรงที่ว่ามันเป็นกรณี (1) ผู้บริหารระดับสูงเหล่านี้ได้รับรายได้สูงเพราะว่าตลาดแรงงานยอมจ่ายเพื่อแลกกับความสามารถของพวกเขาหรือว่าเป็นกรณี (2) ผู้บริหารระดับสูงเหล่านี้ใช้อำนาจของตำแหน่งของตนในการนำมาซึ่งรายได้อันมหาศาลเกินกว่าที่เป็นมูลค่าของความสามารถของเขา

กรณีที่ (2) นั้น Stiglitz เรียกมันว่าพฤติกรรม “rent-seeking” ซึ่ง “rent” ในที่นี้ไม่ได้จำกัดความไว้แค่ค่าเช่าอพาร์ตเมนต์หรือค่าเช่าที่ แต่ “rent” เป็นคำที่นักเศรษฐศาสตร์ใช้แบบกว้างๆ เพื่อเรียกถึงเงินส่วนเกินที่บริษัทหรือบุคคลได้รับเพียงเพราะว่าตลาดขาดความแข่งขันอย่างในตลาดที่มีผู้ผลิตอยู่ไม่กี่ราย เช่น ตลาดการเงิน ตลาดยา ตลาดประกันสุขภาพ และตลาดโทรคมนาคม เป็นต้น Stiglitz มองว่าในสังคมสมัยใหม่แทนที่คนเราจะเอาเวลาและทรัพยากรไปพัฒนาเศรษฐกิจทำพายทั้งก้อนให้โตขึ้นแบบที่ นาย ก. ทำให้เศรษฐกิจชาวป่าเติบโต กลับกลายเป็นว่าคนสมัยใหม่กำลังหมกมุ่นกับการแย่งชิงไต่เต้าขึ้นไปเป็นผู้บริหารระดับสูงเพื่อขูดรีดแบ่งพายชิ้นใหญ่ขึ้นให้ตัวเองจากก้อนพายขนาดเท่าเดิม

บิล เกตส์ เองเคยออกมาปกป้องเหล่าผู้บริหารระดับสูงที่ติด ranking Forbes 400 และเตือนว่าอย่าลืมไปว่าครึ่งหนึ่งในนั้นเป็นผู้ประกอบการที่ประสบความสำเร็จอย่างสูงด้วยตัวเองและได้นำมาซึ่งสินค้าและบริการที่โลกก็ต้องการ แต่จากกราฟด้านบนเราจะเห็นว่ามันก็พอมีหลักฐานที่น่าเชื่อถือได้พอประมาณที่บ่งบอกว่าสถานการณ์ในกรณีที่ 2 นั้นโดยเฉลี่ยแล้วอาจเป็นคำอธิบายที่น่าเชื่อถือกว่ากรณีที่ 1 ในสหรัฐฯ เหตุผลก็คือ รายได้ของผู้ประกอบการของบริษัททอป 350 เหล่านี้สูงกว่ารายได้ของกลุ่มคนทอป 0.1% เกือบ 6 เท่าในปี ค.ศ. 2013 ถ้าเราคิดว่าคนที่มีรายได้สูงที่อยู่ในกลุ่มทอป 0.1% นี้ได้มันมาเพราะความสามารถและผลิตภาพที่สูงกว่าคนปกติ แล้วอีก 6 เท่าที่เกินมาสำหรับพวกผู้บริหารระดับสูงล่ะ มันจะมาจากไหนได้อีก นักวิเคราะห์ของ Economic Policy Institute มองว่าคนเหล่านี้ได้มาเพียงเพราะได้ครองตำแหน่งที่สามารถทำให้พวกเขาสูบ rent ออกมาได้สะดวกขึ้น

แนวคิดของ Piketty

Piketty คิดว่าบทบาทของอัตราผลตอบแทนของทุนและอัตราเติบโตของเศรษฐกิจมีส่วนสำคัญในการก่อให้เกิดความเหลื่อมล้ำ เขาเขียน 3 fundamental laws ไว้ในหนังสือ Capital ว่าดังนี้
1. a = r x β —– ซึ่งแปลเป็นภาษาคนว่าส่วนแบ่งของรายได้ประชาชาติในเศรษฐกิจที่ตกเป็นของผู้ถือครองทุน (a) นั้นจะเท่ากับอัตราผลตอบแทนจากทุน (r) คูณกับอัตราส่วนระหว่างปริมาณทุนต่อปริมาณรายได้ (β)
2. ในระยะยาว β = s/g —– นั่นก็คืออัตราส่วนระหว่างปริมาณทุนต่อปริมาณรายได้ (β) จะต้องเท่ากับอัตราการออม (s) หารด้วยอัตราเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจ (g) ในระยะยาว
3. หาก r > g เมื่อไหร่ ผู้ที่ถือครองทุนจะค่อยๆ ได้รับสัดส่วนรายได้ทั้งหมดของเศรษฐกิจที่เพิ่มขึ้นโดยไม่รู้จบและจะก่อให้เกิดความเหลื่อมล้ำมากขึ้นเรื่อยๆ

Piketty เริ่มต้นด้วยการใช้ข้อมูลที่ชี้ให้เห็นว่า อัตราส่วนระหว่างปริมาณทุนต่อปริมาณรายได้ (β) ในหลายประเทศ เช่น สหรัฐฯ และฝรั่งเศสนั้นเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ ตั้งแต่ปี ค.ศ. 1950 จนเกือบเท่ากับในสมัยศตวรรษที่ 19 และคาดว่าจะขึ้นจาก 4.5 ในปี ค.ศ. 2010 ไปถึง 6.5 เมื่อสิ้นศตวรรษนี้

ลองสมมติว่ามีเศรษฐกิจที่โตปีละ 5% (g) และมีการออม (s) 10% ของรายได้ทั้งหมดของประเทศ หากเศรษฐกิจปีนี้มีรายได้ประชาชาติ 100 บาท แสดงว่าเราจะออมไว้ 10 บาท (10 บาทนี้เป็นสิ่งที่ Piketty เรียกแบบหลวมๆ ว่า “capital” หรือทุน) การที่อัตราส่วนระหว่างปริมาณทุนต่อปริมาณรายได้ (β) จะคงที่ไปตลอดกาลตามกฎข้อสองได้นั้นทุนที่ออมไว้จะต้องมีปริมาณเท่ากับ 200 บาท ปีนี้ β จึงจะเท่ากับ 2 (เอามาหารกันเป็น 200/100) เมื่อเราให้เข็มนาฬิกาเดิน ปีหน้ารายได้ประชาชาติจะเป็น 105 (โต 5%) และทุนจะเป็น 210 (เพิ่มขึ้นมาด้วยเงินที่ออมมาจากรายได้ประชาชาติ 100 บาท) β จึงจะคงที่ที่ 2 ไปเรื่อยๆ ตลอดกาล ทั้งนี้ Piketty มองว่าโลกข้างหน้าน่าจะมีอัตราออมเฉลี่ยประมาณ 10% และอัตราเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจน่าจะลดลงไปเหลือราวๆ 1 ถึง 2% จนทำให้ β ขึ้นไปเกือบถึง 7

ขั้นถัดไปคือ ตามกฎข้อแรกหากคุณเอาอัตราผลตอบแทนจากทุน (r) ในเศรษฐกิจมาคูณกับ β ที่เราคำนวณไว้เมื่อครู่ก็จะได้สิ่งที่เรียกว่า “ส่วนแบ่งของทุนจากรายได้ประชาชาติ (a)” จากตัวอย่างที่ β = 2 จะเห็นว่าหากคุณคาดว่า r จะมีค่าประมาณ 4% ต่อปี ส่วนแบ่งของทุนจะเป็น 8% (2*4%) ของรายได้ประชาชาติ แต่ในตัวอย่างที่ Piketty คาดไว้ว่า β จะสูงขึ้นไปเฉียด 7 ในอนาคต ส่วนแบ่งของทุนจะพุ่งขึ้นไปถึง 28% (7*4%) ของรายได้ประชาชาติ และจะขึ้นไปมากกว่านี้อีกหาก r สูงกว่า 4% ถ้าคิดเล่นๆ ว่า r จะขึ้นไปถึง 6% ขึ้นมา ส่วนแบ่งของทุนจะขึ้นไปถึง 42% (7*6%) ของรายได้ประชาชาติเลยทีเดียว ส่วนที่เหลือ 58% คือส่วนแบ่งของรายได้ที่มาจากการทำงาน (ที่มนุษย์เงินเดือนและแรงงานปกติเป็นผู้ถือครอง)

นี่คือกรณีที่ชี้ให้เห็นถึงสิ่งที่จะเกิดขึ้นเมื่ออัตราผลตอบแทนจากทุนมากกว่าอัตราเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจ (r>g) ในกรณีที่ β = 7 และ r = 6% > g หากมีคนแค่ไม่กี่คนถือครองทุนส่วนมาก ก็จะแปลว่าคนกลุ่มเล็กๆ นี้จะได้รับส่วนแบ่งจากการที่เศรษฐกิจเติบโตทุกปีไปเต็มๆ 42% ของรายได้ประชาชาติ คนกลุ่มนี้อาจรวยมากถึงขั้นไม่ต้องทำงานเลยก็จะยังเห็นรายได้จากทุนโตขึ้นราว r = 6% ต่อปี ซึ่งสูงกว่าอัตราที่รายได้จากหยาดเหงื่อในการทำมาหากินโดยคนส่วนใหญ่ที่จะโตได้แค่อย่างมากเท่ากับอัตราเติบโตของเศรษฐกิจ ซึ่งหลายคนคาดว่าจะต่ำลงเรื่อยๆ

หนังสือ Capital ไม่ได้เน้นเรื่องพฤติกรรมการออมมากนัก มันเป็นไปได้ที่ความเหลื่อมล้ำที่กฎข้อสามทำนายไว้จะไม่เกิดขึ้นหากชนชั้นกลางออมเก่งเพื่อไปเอาประโยชน์จาก r > g และพวกทอป 1% กลับไม่ยอมออมเลย (เอาไปซื้อเรือยอตช์หมด!) อย่างไรก็ตาม สิ่งนี้คงเกิดขึ้นยากมาก ในชีวิตจริงคนที่ร่ำรวยมากๆ มักจะมีอัตราการออมที่สูงกว่าคนส่วนมาก เพราะว่า 1) พวกเขามีรายได้สูงเกินพอให้เหลือใช้และ 2) พวกเขาเลือกที่จะออม จากงานวิจัยของ Saez กับ Zucman กลุ่มทอป 1% กลุ่ม 9% ถัดมา และ กลุ่ม 90% ที่เหลือในสหรัฐฯ นั้นมีอัตราการออมคือ 38% 15% และ 0% ตามลำดับ ดังนั้น ภาพที่ Piketty เห็นจึงเหมือนเป็นการกลับมาของทุนนิยมมรดกที่จะเข้ามามีบทบาทแทนที่การขยันทำงาน ขยันประดิษฐ์อะไรใหม่ๆ เพื่อหาเงินจากรายได้ที่มีอัตราเติบโตน้อยกว่าอัตราผลตอบแทนจากทุน

Piketty พบว่า r>g เป็นจริงในอดีตยกเว้นในช่วงสงครามโลก แต่จะเป็นจริงไปเรื่อยๆ หรือไม่คงไม่มีใครทราบได้ แม้ว่ามุมมองของ Piketty ฟังดูเหมือนว่าต้นตอของปัญหาอยู่ที่ระบบทุนนิยม แต่ผู้เขียนไม่คิดว่าทุนนิยมคือผู้ร้ายตัวจริง ทุนในที่นี้เป็นเพียงพาหนะของความเหลื่อมล้ำในระบบเศรษฐกิจที่พัฒนาไปในทางที่สามารถรองรับปริมาณทุนที่มากขึ้นพร้อมๆ กับทำให้อัตราตอบแทนของทุนไม่ตกลง

4. อะไรคือจุดหมายของการแก้ปัญหาความเหลื่อมล้ำ

Piketty เสนอว่าให้ทุกสังคมบนโลกร่วมมือกันเก็บภาษีคนรวยทั่วโลก (80% ของผู้ที่มีรายได้ระหว่าง 1 ล้านถึง 5 แสนดอลลาร์ต่อปี และราวๆ 50-60% ของผู้ที่มีรายได้ระหว่าง 5 แสนถึง 2 แสนดอลลาร์ต่อปี) เพื่อไม่ให้เกิดการ “รวยกระจุกแล้วแยกวง” ตั้งแต่แรก ข้อเสนอนี้เป็นเรื่องที่ถูกหยิบยกมาถกเถียงเป็นอย่างมาก บ้างก็ว่าเป็นนโยบายประชานิยมเกินไป บ้างก็ว่าเป็นนโยบายที่ยังไงก็ไม่มีวันเกิดขึ้นได้

แต่ก่อนที่เราจะลงมือทำอะไรก็ตาม ผู้เขียนคิดว่าเรามาลองคิดดูดีๆ กันก่อนดีกว่าว่า จุดหมายของการแก้ปัญหาความเหลื่อมล้ำคืออะไร

ตอนเด็กๆ ผู้เขียนเคยคิดว่า “ความเท่าเทียมกันอย่างสมบูรณ์” คือจุดมุ่งหมายของสังคมในฝันที่มีนโยบายและกฎหมายคอยปรับให้ทุกคนมีทุกสิ่งทุกอย่างเท่าเทียมกันหมด ไม่ว่าจะเป็นทรัพย์สินหรือคะแนนสอบเข้ามหาวิทยาลัย

แต่เมื่อเวลาผ่านไปก็คิดได้ว่า แม้สังคมนั้นจะเกิดขึ้นมาได้จริงๆ มันไม่มีเหตุผลที่ฟังขึ้นเลยว่าทำไมโลกที่เท่าเทียมกันหมดทุกมิติถึงจะต้องเป็นโลกที่ดีที่สุด

สังคมที่ไม่มีความเหลื่อมล้ำแต่ก็ไม่มีอันจะกินมันฟังดูไม่เข้าท่านัก หรือแม้กระทั่งสังคมที่มั่งคั่งและไม่มีความเหลื่อมล้ำเลยก็ตาม ผู้คนอาจจะไม่มีความสุขกับชีวิตก็เป็นได้โดยเฉพาะถ้าคนส่วนใหญ่ในสังคมนั้นชื่นชอบการอยู่เหนือกว่าผู้อื่น

ประเด็นนี้คือจุดหักเหสำคัญที่ทำให้ปัญหาความเหลื่อมล้ำกลายเป็นปัญหาทางปรัชญามากกว่าปัญหาทางเศรษฐศาสตร์

แนวคิดทางเศรษฐศาสตร์ตั้งเป้าหมายสังคมไว้ว่าเราจะพยายาม maximize สวัสดิการสังคม (social welfare) โจทย์ก็คือ เราจะแบ่งทรัพยากรอันจำกัดและจะสร้างกฎเกณฑ์กับนโยบายสังคมอย่างไรเพื่อให้เวลารวมอรรถประโยชน์ของทุกๆ ชีวิตมนุษย์ในสังคมแล้วออกมาเป็นตัวเลขที่มีค่ามากที่สุด และเราจะให้น้ำหนักความสำคัญกับอรรถประโยชน์ของมนุษย์แต่ละคนในสังคมอย่างไร เราอาจจะให้น้ำหนักทุกคนเท่ากันหมดเพื่อเป็นเสริมสร้างสังคมที่ยึดหลักความเสมอภาคของมนุษย์ทุกคนหรือเราจะให้ความสำคัญกับคนบางกลุ่มมากกว่าอย่างที่เรามักพบเห็นได้ในสังคมที่แบ่งชนชั้น

แต่ความท้าทายอยู่ตรงที่ว่า 1) คนเราแตกต่างกันมาก 2) เรายังไม่มีเครื่องวัดอรรถประโยชน์ของแต่ละคน 3) สังคมอาจเลือกให้ความสำคัญกับชีวิตคนแต่ละคนไม่เท่ากัน

ในชีวิตจริงนั้น คนเราไม่น่าจะมีพฤติกรรมที่เหมือนหุ่นยนต์แบบในเศรษฐกิจชาวป่าที่ทุกคนเป็นโคลนของกันและกัน และจะประพฤติเหมือนกับคนในชนชั้นเดียวกันแม้เราจะสุ่มให้เขาไปเกิดในชนชั้นที่ต่างออกไป แม้ว่า DNA มนุษย์จากทั่วทุกมุมโลกจะไม่ต่างกันเกิน 0.1% แต่ 0.1% ที่แตกต่างนี้มีผลอย่างยิ่งต่อทั้งโอกาสเป็นโรคภัยต่างๆ นานา ความถนัดของมือ (ที่มีความเกี่ยวเนื่องกับ cognitive skills) ความสามารถบางอย่างโดยเฉพาะความสามารถด้านกายภาพ เช่น การเล่นกีฬาที่การฝึกซ้อมและสภาพสิ่งแวดล้อมก็ทดแทนไม่ได้ไม่หมด (อ่านเพิ่มเติมได้ในหนังสือเล่มนี้) หรือแม้กระทั่งระดับความสุขที่คนเราสามารถได้รับก็ตาม 50% นั้นถูกกำหนดไว้แต่แรกเกิดแล้วด้วยพันธุกรรม

เมื่อเป็นเช่นนี้แล้ว มันก็ไม่สมเหตุสมผลเลยที่จะสรุปว่าสินค้าหรือบริการ 1 ชิ้น ไม่ว่าจะเป็น เงิน 1 บาท หรือ ที่ดิน 1 ไร่ จะต้องให้อรรถประโยชน์กับผู้คนที่แตกต่างกันเหล่านี้ในระดับที่เท่ากัน

Vilfredo Paretoนักเศรษฐศาสตร์ชาวอิตาลี เคยยกตัวอย่างน่าคิดเอาไว้ว่า การเก็บภาษีคนรวยเพื่อเอาเงินไปให้คนจนตามทฤษฎีแล้วอาจทำให้สวัสดิการสังคมโดยรวมลดลง คือ ลองสมมติว่าสังคมมีคนสองคน นายรวยกับนายจน เราเป็นพระเจ้าที่กำลังจะโยกเงิน 1 บาทจากนายรวยมาให้นายจน ถ้าบังเอิญว่าอรรถประโยชน์ที่นายจนได้จากเงิน 1 บาทที่เราโยกมาให้มันกลับน้อยกว่าอรรถประโยชน์ที่นายรวยเสียไปจากการถูกเราเก็บภาษีไป 1 บาท ก็เท่ากับว่าสวัสดิภาพสังคมแย่ลงกว่าก่อนที่เราจะลงมือเก็บภาษีจากนายรวย ตัวอย่างนี้ค่อนข้างพิเรนทร์แต่ก็ใช่ว่าจะเป็นไปไม่ได้

นอกจากนั้น ทุกวันนี้เรายังไม่มีเครื่องวัดอรรถประโยชน์ของมนุษย์ และดูเหมือนว่าสิ่งที่เกิดขึ้นเมื่อไม่กี่เดือนที่ผ่านมา เช่น วิกฤติผู้ลี้ภัยและความแค้นต่อชาวมุสลิม รู้สึกได้เลยว่า หลายสังคมยังตกลงกันไม่ได้ด้วยซ้ำว่ามนุษย์แต่ละคน แต่ละเชื้อชาติ แต่ละศาสนา ควรมีค่าเท่ากันหรือไม่

แต่ก็ยังพอจะมีตัวอย่างที่ทำให้เรามองโลกในแง่ดีขึ้นได้เหมือนกันจากการที่คนกลุ่มทอป 0.00025% อย่าง บิล เกตส์ หรือ มาร์ก ซักเคอร์เบิร์ก หรือ มาโนช ภควา (Manoj Bhargava เจ้าของเครื่องดื่มชูกำลัง 5-hour energy) ได้แบ่งทรัพย์สินและเวลาส่วนตัวมูลค่าไม่น้อยมาให้ความสนใจกับการ “ทำดีเพื่อโลก”

ผู้เขียนหวังว่าท่านผู้อ่านจะได้เห็นถึงความซับซ้อนของปัญหาความเหลื่อมล้ำจากบทความนี้ ว่าความเหลื่อมล้ำมีหลายนิยาม มีหลายต้นตอ และมีจุดหมายของการแก้ไขที่ค่อนข้างออกไปในเชิงปรัชญา เพราะฉะนั้น ผู้เขียนไม่คิดว่านโยบายเศรษฐกิจไม่กี่นโยบายจะช่วยแก้ปัญหาอันซับซ้อนที่ยังไม่มีใครเข้าใจได้ 100% นี้ได้หมด แต่ก็ไม่ใช่ว่าเราควรจะนิ่งเฉย

ในระหว่างที่เรากำลังรอความก้าวหน้าของความรู้เกี่ยวกับความเหลื่อมล้ำและการเปิดเผยข้อมูลทรัพย์สินทั่วโลก ผู้เขียนคิดว่าสังคมที่น่าอยู่อย่างน้อยๆ จะต้องมีอะไรรองรับคนที่กำลังลำบากบ้าง เพราะไม่ใช่ทุกคนที่ลำบาก ลำบากเพราะการกระทำของตัวเองทั้งหมด ใช่ บางครั้งคนที่ลำบากเขาทำตัวเอง แต่บางครั้งโชคชะตามันก็กำหนดหนทางของคนเราไว้มากกว่าครึ่งเข้าไปแล้วเหมือนกัน มันเป็นเรื่องประหลาดจริงๆ เวลาเราลองนึกดูว่าเศรษฐกิจของบางประเทศมาไกลแค่ไหนแล้ว แต่ทุกวันนี้กลับมีคนจำนวนมากที่ต้องเสียชีวิตเพียงเพราะโชคร้ายเกิดมาพ่อแม่ไม่เลี้ยงดู เกิดมาไม่ได้เรียนหนังสือ หรือเกิดมามีโรคที่ทำให้บริษัทประกันไม่รับเป็นลูกค้า ทำงานไม่ได้และต้องเสียชีวิตไปในที่สุด

แล้วนโยบายแบบไหนถึงจะทำให้เกิดความสมดุลที่ไม่ “ใจดี” หรือ “ใจร้าย” ต่อผู้ที่ลำบากเกินไป คงไม่มีใครตอบได้หากสังคมไม่ให้ความสำคัญกับการแก้ปัญหานี้อย่างจริงจังตั้งแต่แรก ตัวอย่างที่น่าสนใจในขณะนี้คือ รัฐบาลฟินแลนด์กำลังจะทำการทดลองสุ่มให้รายได้พื้นฐาน (Basic Income) กับประชากรของเขาเป็นเวลา 2 ปี หากการทดลองผ่านไปได้ด้วยดี ผลลัพธ์จากการทดลองนี้จะทำให้เรามีความเข้าใจเกี่ยวกับความสัมพันธ์ระหว่างรายได้ ความเหลื่อมล้ำ และความยากจนมากขึ้น

สุดท้ายนี้ ผู้เขียนหวังว่าแนวคิดและสถิติต่างๆ ในบทความนี้จะช่วยจุดประกายการถกเถียงเรื่องความเหลื่อมล้ำในสังคมไทยนะครับ