ผู้เขียน: joy4137345

ระลึกถึงครูครั้งคราใด

ก็เห็นยิ้มละไมใสสว่าง

ได้ยินเสียงกังวานอันปล่อยวาง

เปรื่องปร่างปรัชญาวิวาทกรรม

แถวบรรทัดอักษรสัจศิลป์

ตระหง่านขึ้นในพิณภูผาร่ำ

อุโฆษแห่งระฆังดุลยธรรม

คูณค้ำแก่นแท้ความเป็นไทย

แปลบปลาบอารมณ์แห่งคมขวาน

สะเทือนสะท้านผู้สาไถย

อาทรอ่อนโยนดุจป่านใย

เมตตาดังดอกไม้หอมใจชน

 

ระลึกถึงครูทุกคราครั้ง

ที่สังคมขาดพลังจิตตกหล่น

ไร้สำเหนียกเรียกสำนึกปลุกมณฑล

ให้ตื่นขึ้นในตนในตัวเอง

แปดสิบปีมิเปลืองเปล่าใจปราชญ์

แก้วธาตุอริยธรรมนำพิศเพ่ง

ครูคือผู้ปักธงไม่โคลงเคลง

รักจึงเร่งต่อธงไม่โคลงคลอน

เสาหินแห่งปัญญาสยามประเทศ

ด้วยเหตุอันใดไม่ผุกร่อน

ด้วยเหตุเดียวกันนิรันดร

กาพย์กลอนแห่งข้าคารวะครู

หลายปีมานี้ไม่ว่าจะไปที่ไหนก็ได้ยินแต่เสียงบ่น โดยเฉพาะจากผู้หลักผู้ใหญ่ที่ผู้เขียนนับถือว่า สังคมไทยทุกวันนี้ทุกวงการมีแต่คนขาดจรรยาบรรณ

ไร้ศีลธรรมจนไม่รู้ว่า “มาตรฐานวิชาชีพ” อยู่ตรงไหน ตั้งแต่โฆษณา สื่อ ธุรกิจ ตลาดทุนตลาดเงินก็ไม่เว้น ซ้ำร้ายกรณีอื้อฉาวหลายเรื่องที่คุยกันให้แซดในวงการ ควรจะเป็นข่าวพาดหัวในสื่อกระแสหลักกลับไม่เป็นข่าว ผู้เขียนคิดว่าสาเหตุหลักข้อหนึ่ง คือ จรรยาบรรณในวงการสื่อเองก็อ่อนแอปวกเปียกไม่แพ้จรรยาบรรณในวงการที่เกิดเรื่อง นักข่าวหลายคนมีบริษัทประชาสัมพันธ์ (พีอาร์) ของตัวเอง ทำงานพีอาร์เพื่อ “แหล่งข่าว” เป็นสรณะจนไม่อาจเขียน “ข่าว” ที่เป็นอิสระและรอบด้านตามมาตรฐานวิชาชีพได้อีกต่อไป เรื่องใหญ่แบบนี้ไม่เห็นสมาคมวิชาชีพจะทำอะไรได้กี่มากน้อย

ผู้ดำเนินนโยบาย เจ้าหน้าที่รัฐ สื่อมวลชน และเราๆ ท่านๆ มักจะให้ความสำคัญกับกรณีคอร์รัปชันที่คนทำตั้งใจทุจริตจริงๆ หรือไม่ก็ประมาทเลินเล่ออย่างร้ายแรงจนเกิดความเสียหาย แต่งานวิจัยร่วมสมัยของนักจิตวิทยาศีลธรรม (behavioral ethics) พบว่าพฤติกรรมผิดศีลธรรมที่คนเราทำในชีวิตประจำวัน เวลาเข้าสังคมหรือในที่ทำงานนั้นส่วนใหญ่ไม่ได้เกิดจากความจงใจที่จะทุจริต แต่เกิดจากการ “หลอกตัวเองโดยไม่รู้สึกตัว” มากกว่า

จากการศึกษาของนักจิตวิทยาศีลธรรมพบว่า คนเราบิดเบือนกฎเพื่อช่วยเพื่อนร่วมงาน หรือแกล้งทำเป็นมองไม่เห็นข้อมูลที่อาจทำให้ลูกค้าเสียชื่อเสียง ทั้งที่ข้อมูลนั้นเป็นข้อเท็จจริงซึ่งทำให้ประชาชนเสียหายมากกว่าชื่อเสียงที่ลูกค้าเสีย เราทำอย่างนั้นเพราะมันช่วยบรรลุเป้าหมายอะไรบางอย่าง ซึ่งอาจไม่ใช่ประโยชน์ส่วนตัวล้วนๆ ด้วย ยกตัวอย่างเช่น เวลาที่เรายุ่งอยู่กับการทำงานให้ได้ยอดตามเป้า หรือแม้แต่ใช้ข้อมูลภายในหรือปั่นหุ้นหาเงินไปบริจาคให้กับวัดที่ตัวเองชอบ นัยทางศีลธรรมของการตัดสินใจสำคัญๆ ของเราอาจพร่าเลือนจากสติสัมปชัญญะ พอพร่าเลือนแล้วเราก็เลยประพฤติหรือยอมให้คนอื่นประพฤติในทางที่ปกติเราจะประณามหยามเหยียด

ลักษณะทางจิตวิทยาที่ว่านี้ตอบคำถามว่าเหตุใดความย่อหย่อนทางศีลธรรมแทบทุกวงการจึงดูแพร่หลายและฝังลึก นอกจากนี้ มันยังช่วยอธิบายว่าทำไมมาตรการลงโทษอย่างเช่นการบัญญัติค่าปรับหรือโทษจำคุกถึงอาจส่งผลตรงกันข้ามกับเจตนา นั่นคือ ทำให้คนประพฤติตนในทางที่ไม่พึงประสงค์มากขึ้น แทนที่จะน้อยลง การทดลองครั้งหนึ่งในปี 1999 ขอให้ผู้เข้าร่วมสวมบทเป็นนักอุตสาหกรรม เจ้าของโรงงานที่ปล่อยสารพิษสู่อากาศ พวกเขาตกอยู่ใต้แรงกดดันของนักสิ่งแวดล้อม ก็เลยตกลงกันว่าจะต่างคนต่างซื้ออุปกรณ์ลดมลพิษราคาแพงมาติดที่โรงงานเพราะไม่อยากเจอกฎหมายที่เข้มขึ้นในอนาคต นักทดลองบอกนักอุตสาหกรรมจำแลงบางคนว่า พวกเขาจะเสียค่าปรับไม่สูงนักถ้าหากละเมิดสัญญา ไม่ซื้ออุปกรณ์มาติดจริง บอกนักอุตสาหกรรมจำแลงที่เหลือว่าไม่ต้องเสียค่าปรับใดๆ เลยถ้าหากผิดสัญญา

ทฤษฎีเศรษฐศาสตร์ทั่วไปจะพยากรณ์ว่า คำขู่ที่จะเก็บค่าปรับจะบังคับให้คนทำตามสัญญามากขึ้น แต่ผลที่เกิดขึ้นกลับตรงกันข้าม-คนที่โดนขู่ว่าจะโดนปรับกลับโกงมากกว่าคนที่ไม่โดนขู่ นักวิจัยพบว่าสาเหตุ คือ ระบบค่าปรับทำให้คนมองการตัดสินใจเรื่องนี้ว่าเป็นการตัดสินใจทางการเงินล้วนๆ ก็เลยทำตัวผิดศีลธรรมโดยไม่รู้สึกอนาทรร้อนใจ แต่การไม่ต้องเผชิญกับค่าปรับใดๆ ทำให้คนมองสถานการณ์นี้ว่าเป็นการตัดสินใจทางศีลธรรม พอมองว่าเป็นเรื่องทางศีลธรรมก็เลยโกงน้อยลง มีความยับยั้งชั่งใจมากขึ้น ข้อค้นพบนี้สอดคล้องกับข้อค้นพบจากงานวิจัยมากมายว่า คนเรามักจะคิดว่าตัวเอง “มีศีลธรรม” มากกว่าที่เรามีจริงๆ

ความพร่าเลือนทางศีลธรรมที่ว่านี้นอกจากจะกีดกันไม่ให้เราสังเกตเห็นความประพฤติผิดศีลธรรมของตัวเองแล้ว มันยังทำให้เรามองข้ามพฤติกรรมเดียวกันของคนอื่นด้วย ตัวอย่างที่ชัดเจนล่าสุด คือ วิกฤติการเงินในสหรัฐอเมริกา ก่อนเกิดวิกฤตินี้แน่นอนว่าคณะกรรมการสถาบันการเงิน บริษัทผู้สอบบัญชี บริษัทจัดอันดับความน่าเชื่อถือ และวาณิชธนกรจำนวนมากเข้าถึงข้อมูลน่าตกใจที่พวกเขาควรสังเกตเห็นและรายงาน แต่แล้วส่วนใหญ่ก็ไม่ทำ ส่วนหนึ่งเป็นเพราะถูก “จูงใจให้ตาบอด” (motivated blindness) ในภาษาของนักจิตวิทยา หมายถึง แนวโน้มที่เราจะมองข้ามข้อมูลที่ขัดแย้งกับประโยชน์ของตัวเอง แม้แต่คนที่ซื่อสัตย์ที่สุดบางครั้งยังตกหลุมพรางนี้ ทั้งที่หลายคนจะปฏิเสธว่าไม่เคยตก

การตกอยู่ใต้อิทธิพลของแรงจูงใจให้ตาบอดนั้นทำให้มืออาชีพทำงานอย่างเป็น “ภววิสัย” (objective) ยากมาก โดยเฉพาะในภาคการเงินซึ่งภววิสัยเป็นส่วนสำคัญของจรรยาบรรณ และจรรยาบรรณเป็นหัวใจของความน่าเชื่อถือ ในกรณีอื้อฉาวมากมายตั้งแต่เอ็นรอนไปจนถึงเมอร์ริล ลินช์ ยักษ์ใหญ่ในอินเดียจนถึงจีนและไทย เราจะพบเห็นบ่อยครั้งว่าผลประโยชน์ทับซ้อน และการทำงานที่เข้าข้างลูกค้าแต่ผิดศีลธรรมและล่อแหลมว่าจะผิดกฎหมาย ของคนที่อ้างว่าเป็น “มืออาชีพ” นั้นเป็นส่วนสำคัญที่ก่อให้เกิดปัญหาและซุกปัญหาไว้ใต้พรม

เราจะแก้ไขหรืออย่างน้อยก็บรรเทาปัญหาพฤติกรรมไร้ศีลธรรมได้อย่างไร หลายคนมักจะเสนอให้ยกระดับมาตรฐานการเปิดเผยข้อมูล เช่น ให้เปิดเผยผลประโยชน์ทับซ้อน แต่งานวิจัยชิ้นสำคัญของ Daylian Cain, George Loewenstein และ Don Moore ปี 2005 พบว่า กฎการเปิดเผยดังกล่าวอาจส่งผลตรงกันข้าม คล้ายกับการบัญญัติค่าปรับให้นักอุตสาหกรรมจ่าย นั่นคือ การเปิดเผยข้อมูลทำให้คนรู้สึกว่า “ไม่มีหน้าที่” อีกต่อไปที่จะต้องทำงานอย่างเป็นภววิสัยหรือกำจัดปัญหาจากผลประโยชน์ทับซ้อน เพราะตัวเองได้เปิดเผยข้อมูลไปแล้ว นอกจากนี้ การเปิดเผยมากขึ้นยังทำให้คนรู้สึกไว้วางใจมืออาชีพหรือสถาบันนั้นๆ มากขึ้น กลายเป็นว่าตกเป็นเหยื่อได้อย่างง่ายดายกว่าเดิม

ที่ผ่านมา ระบบกฎหมายของไทยและทั่วโลกลงโทษพฤติกรรมผิดศีลธรรมก็ต่อเมื่อมันเกิดจากความจงใจของคนทำ ไม่ว่าจะเป็นการจงใจทุจริต หรือความประมาทเลินเล่ออย่างร้ายแรงก็ตาม เรามักจะคิดว่าคนควรต้องรับผิดก็ต่อเมื่อพวกเขาตั้งใจทำผิดเท่านั้น แต่ในโลกแห่งความจริงซึ่งนักจิตวิทยาศึกษาและเผยให้เห็น พฤติกรรมไร้ศีลธรรมที่เราไม่ตั้งใจทำนั้นเกิดขึ้นบ่อยครั้งกว่า และก่อความเสียหายได้ไม่แพ้กัน คนเราเชื่อมั่นใน “ความดี” ของตัวเองเกินจริง และเราก็มักจะมีส่วนร่วมในการตัดสินใจไร้ศีลธรรมโดยไม่รู้ตัว 

ทั้งหมดนี้ หมายความว่า เราควรปฏิรูปกลไกกำกับดูแลให้รับมือกับอิทธิพลซ่อนเร้นที่ส่งผลต่อพฤติกรรมของคน กำจัดผลประโยชน์ทับซ้อนที่อันตรายตั้งแต่ต้น เช่น ห้ามไม่ให้สถาบันการเงินทำธุรกรรมที่ขัดแย้งกับประโยชน์ของลูกค้า ผู้กำกับดูแลต้องเลิกคิดแค่ว่าจะเพิ่มค่าปรับ บทลงโทษ และระดับการเปิดเผยข้อมูลอย่างไร เพราะมาตรการเหล่านี้นอกจากจะไม่เพียงพอแล้ว หลายครั้งยังซ้ำเติมให้ปัญหารุนแรงกว่าเดิมอีกด้วย

สังคมโลกทุกวันนี้มีความขัดแย้งระหว่างกันด้วยเรื่องต่างๆ นานา ตั้งแต่เรื่องเชื้อชาติ ศาสนา, ลัทธิความเชื่อถือ, การรุกล้ำดินแดน, ขัดแย้งผลประโยชน์ บางครั้งบางแห่ง ความขัดแย้งนำไปสู่การใช้กำลังห้ำหั่นสู้รบฆ่าฟันกัน

บางแห่งรุนแรงถึงขั้นทำสงครามระหว่างชาติที่ขัดแย้ง บางแห่งเกิดความขัดแย้งรุนแรงของคนในชาติ จนนำไปสู่สงครามกลางเมืองอย่างเช่นในเลบานอน และที่ซีเรียในปัจจุบัน

ความขัดแย้งถึงขั้นสู้รบฆ่าฟันกัน หมายถึงการสูญเสียเลือดเนื้อและชีวิตของผู้คนของทั้ง 2 ฝ่าย การสู้รบฆ่าฟันกันไม่เป็นผลดีแก่ฝ่ายใด อุทาหรณ์ให้เห็นเป็นที่ประจักษ์ตั้งแต่โบราณกาลจนถึงปัจจุบัน ทว่าในที่หลายแห่งของโลก ยังคงเลือกใช้วิธีการสู้รบด้วยกำลัง ทำสงครามกันเพื่อยุติปัญหา

ในทางตรงข้าม หากสังคมโลกมีความกรุณาเมตตาต่อกัน รักใคร่สมัครสมาน เข้าอกเข้าใจกัน ปรองดองสมานฉันท์ต่อกัน โลกใบนี้คงมีความสงบสุข มีสันติภาพ สันติสุข ไม่รบกัน ฆ่ากัน อย่างที่เป็นอยู่ในทุกวันนี้ สิ่งที่ว่ามานี้เกิดขึ้นได้แน่ ถ้าหากว่า…  ถ้าหากว่า…อิสราเอล กับชาติมุสลิมทั้งหลายที่อยู่ใกล้กัน ยุติการทำสงครามเข่นฆ่ากัน หาทางบรรลุข้อตกลง แบ่งสิทธิและผลประโยชน์กันได้อย่างเป็นที่พอใจ ประชากรของอิสราเอล กับประชากรของชาติมุสลิม มีเสรีภาพสามารถติดต่อค้าขาย แลกเปลี่ยนผลประโยชน์ต่อกันได้ บนพื้นฐานความเสมอภาคของ 2 ฝ่าย สันติภาพและสันติสุขย่อมบังเกิดแก่ดินแดนแห่งนี้ ที่มีความขัดแย้งตั้งแต่โบราณกาล และสันติสุขย่อมบังเกิดแก่ดินแดนแห่งนี้ ที่มีความขัดแย้งตั้งแต่โบราณกาล

ถ้าหากว่า…ประเทศมุสลิมในตะวันออกกลาง ยุติและขจัดความแตกแยก แก่งแย่งชิงอำนาจ ระหว่างชนในชาติมุสลิมด้วยกัน ไม่หลงเชื่อชาติใหญ่ตะวันตกที่คอยยุแยงตะแคงรั่วให้ชนในชาติรบกัน เพื่อพวกนั้นจะได้ฉกฉวยโอกาสขายอาวุธยุทโธปกรณ์ สันติภาพและสันติสุขย่อมบังเกิดในภูมิภาคแห่งนี้

ถ้าหากว่า…อินเดียกับปากีสถาน ว่าไปแล้วก็เป็นชนชาติสายพันธุ์เดียวกัน ในอดีตก่อนได้รับเอกราชจากอังกฤษก็เป็นประเทศเดียวกัน สามารถหันหน้าเข้าหาพูดจากัน บนพื้นฐานของไมตรีจริงใจ แขกอินเดีย กับแขกปากีสถาน คือแขกด้วยกันน่าจะทำความเข้าใจกันได้ แทนการใช้อาวุธเข่นฆ่ากันระหว่างแขกต่อแขก สันติภาพและสันติสุขย่อมบังเกิดแก่สองชาตินี้ แห่งชมพูทวีปในอดีตกาล

ถ้าหากว่า…จีนยอมลดราวาศอก พูดจาด้วยเหตุด้วยผลต่อชาติเล็กกว่า เช่น เวียดนาม ฟิลิปปินส์ ที่ในเวลานี้มีข้อพิพาทดินแดนตามหมู่เกาะในทะเลจีนใต้ ด้วยถ้อยทีถ้อยอาศัย อย่าให้ชาติใหญ่ตะวันตกที่จ้องคอยเอาน้ำมันราดบนกองไฟแห่งความขัดแย้ง เพื่อผลประโยชน์ของพวกเขา บัดนี้จีนกำลังก้าวเข้าสู่การเป็นชาติมหาอำนาจ น่าจะหยิบยื่นไมตรีแก่ชาติเล็ก เพื่อชนะใจชาติเล็กที่อยู่ใกล้กัน ดับความชิงชังของชนระหว่างชาติ อันจะนำไปสู่ความขัดแย้งในวันข้างหน้า

ถ้าหากว่า…เหตุการณ์ของโลกเป็นไปอย่างสร้างสรรค์ ตามความปรารถนาดังที่กล่าวมา จะไม่มีอะไรเลิศเลอไปกว่านี้แล้ว มหาอำนาจที่ทำตัวเป็นตำรวจโลก เป็นกรรมการโลกตัดสินความขัดแย้ง คงหมดความสำคัญ ส่วนชาติที่ได้ประโยชน์จากการผลิตอาวุธยุทโธปกรณ์ขาย เพื่อให้มนุษยชาติเข่นฆ่าประหัตประหารกัน ย่อมเลิกกิจการไป เพราะไม่มีความจำเป็นต้องซื้อ ประเทศทั้งหลายที่ต้องสิ้นเปลืองงบประมาณในการจัดซื้อหาอาวุธไว้ป้องกันประเทศ จะได้ใช้งบประมาณทุ่มเทให้กับการพัฒนาประเทศ สร้างความอยู่ดี กินดี ให้คนในชาติ ได้อยู่อย่างมีความสุข ความสงบ  พัฒนาประเทศ สร้างความอยู่ดี กินดี ให้คนในชาติ ได้อยู่อย่างมีความสุข ความสงบ   สันติภาพจงบังเกิดแก่ชาวโลกด้วยเถิดเจ้าประคู้น

19 มีนาคม 2556

เรียน ศรีสุลักษณ์

 

อาตมาทราบว่าใกล้ถึงวันเกิดครบรอบแปดสิบปีของคุณ ในโอกาสสำคัญนี้ อาตมาขออำนวยพรให้คุณมีความสุข และสามารถประกอบกิจอันดีงามอีกยาวนาน

 

จำได้ที่เราพบกันเป็นครั้งแรกๆ คราวที่อาตมาไปเยือนเมืองไทยเมื่อกว่าสี่สิบปีที่แล้ว เราทั้งคู่ต่างยังหนุ่ม หลังจากนั้นเราได้พบกันอีกหลายครั้ง อาตมารู้สึกชื่นชมกับงานที่คุณทำ ซึ่งช่วยให้คนเห็นถึงปัญหาที่มนุษยชาติเผชิญอยู่ และชื่นชมความกล้าหาญของคุณในการเสนอทางออกให้กับปัญหาเหล่านั้น

 

อาตมายังยินดีกับศรัทธาปสาทะอันแก่กล้าที่คุณแสดงออกต่อพุทธธรรมและธรรมปฏิบัติ และนำเสนอให้เหมาะกับยุคสมัยปัจจุบัน

 

ด้วยพรและธรรมอันประเสริฐ

เจริญพร

สมเด็จทะไลลามะ

คนส่วนใหญ่มองและเห็น ส.ศิวรักษ์ หรือ “อาจารย์สุลักษณ์” เป็นนักคิด นักเขียน และปัญญาชนชาวพุทธคนสำคัญของยุคสมัย

ส.ศิวรักษ์ ยังเป็นอะไรอีกตั้งหลายอย่าง

ส.ศิวรักษ์ เป็นนักประวัติศาสตร์
ส.ศิวรักษ์ เป็นนักวิจารณ์สถาบันพระมหากษัตริย์ตัวยงและอย่างต่อเนื่อง โดยมีความรู้เรื่องเจ้าและมีฐานข้อมูลเกี่ยวกับเจ้าอย่างกว้างขวางลึกซึ้ง
ส.ศิวรักษ์ เป็นนักวิจารณ์วงการสงฆ์และรู้เรื่องพระสงฆ์ดีที่สุดคนหนึ่งในประเทศนี้
ส.ศิวรักษ์ เป็นนักต่อสู้เคลื่อนไหวในเรื่องสิทธิมนุษยชนและความเป็นธรรมในสังคมระดับนานาชาติ
ส.ศิวรักษ์ เป็นนักระดมทุนที่เก่ง
ส.ศิวรักษ์ เป็นหัวขบวนคนสำคัญของบรรดาเอ็นจีโอไทย และเป็นผู้ร่วมก่อตั้งหน่วยงานพัฒนาเอกชนและองค์กรไม่แสวงกำไรชั้นนำจำนวนมาก
ส.ศิวรักษ์ เป็นบรรณาธิการคนสำคัญของอุตสาหกรรมหนังสือไทย
ส.ศิวรักษ์ เป็นคอลัมนิสต์ปากกาคม
ส.ศิวรักษ์ เป็นนักเขียนที่มีผลงานจำนวนนับร้อยเล่ม ทั้งภาษาไทย ภาษาอังกฤษ โดยทำงานเขียนมาตลอด 60 กว่าปี
ส.ศิวรักษ์ เป็นนักปาฐกถาที่มีลีลาเฉพาะตัว พูดกระชับ ตรงประเด็น มีพลังในการโน้มน้าว และอ้างอิงข้อมูลเชิงประวัติศาสตร์ที่แม่นยำ
ส.ศิวรักษ์ เป็นปัญญาชนคนแรกๆ ที่ออกมาเคลื่อนไหวโค่นล้มทักษิณ ชินวัตร ในรอบที่แล้ว

มิเพียงเท่านั้น ส. ศิวรักษ์ ยังเป็นนักธุรกิจที่ประสบความสำเร็จ สำนักพิมพ์เคล็ดไทย (และสำนักพิมพ์ในเครือข่าย) สายส่งศึกษิต ร้านหนังสือศึกษิตสยามและร้านในเครือข่าย ล้วนเป็นธุรกิจที่ประสบความสำเร็จ และมีส่วนช่วยเหลือนักเขียน กวี และเจ้าของสำนักพิมพ์เล็กๆ น้อยๆ จำนวนมาก

พูดภาษาเชิงการบริหารจัดการได้ว่า ส.ศิวรักษ์ นั้นมี “จิตวิญญาณแบบผู้ประกอบการ” หรือ “Entrepreneurial Spirit” อยู่เต็มเปี่ยม คือชอบริเริ่มสร้างสรรค์และรับความเสี่ยง แม้จะย่างเข้าปัจฉิมวัยแล้วก็ตาม จิตวิญญาณแบบนั้นก็ยังคงไม่มอดไหม้

MBA สนใจ ส.ศิวรักษ์ ในเชิงนี้ เพราะ ส. ศิวรักษ์ เป็นตัวอย่างของผู้สูงอายุที่ยังคงประกอบการและผลิตและสร้างสรรค์

คนอย่าง ส.ศิวรักษ์ พิสูจน์ให้เราเห็นว่า “จิตวิญญาณแบบผู้ประกอบการ” และความคิดสร้างสรรค์ หรือพลังที่จะริเริ่มกิจกรรมและธุรกิจ โดยพร้อมรับความเสี่ยง ไม่จำเป็นว่าจะต้องมีอยู่แต่ในวัยหนุ่มสาวอย่างเดียว ดังที่เข้าใจกันในบัดนี้ (ส.ศิวรักษ์ ยังพร้อมรับความเสี่ยงต่อชีวิต ทรัพย์สิน และถูกพรากอิสรภาพ ทุกครั้ง เมื่อวิจารณ์สถาบันฯ และผู้มีอำนาจ)

สื่อมวลชนและนโยบายสร้างผู้ประกอบการของแทบทุกรัฐบาลล้วนพุ่งความสนใจไปสู่คนหนุ่มสาวในเยนเนอเรชั่น Google, Facebook, และ Groupon และ “เถ้าแก่น้อย”

โดยเรามักคิดว่าคนอายุ 50, 60, 70 ย่อมบุกเบิกสร้างกิจการไม่ได้แล้ว เพราะเป็นวัยอันควรเกษียณและพักผ่อนหรือเลี้ยงหลานอยู่กับบ้าน

โอกาสที่จะเข้าถึงทุนของพวกเขาแทบจะเป็นไปไม่ได้ (มันค่อนข้างนอกเหนือจินตนาการของบรรดานายธนาคารไปมาก ถ้าจะให้พวกเขาปล่อยสินเชื่อให้กับคนในวัย 50 หรือ 60 เพื่อมาลงทุนสร้างกิจการ)

แต่อย่าลืมว่าคนอย่าง Ray Krock ก็เริ่มสร้าง McDonald”s ตอนอายุ 50 กว่า และพันเอก Harland Sanders ก็เริ่มสร้าง Kentucky Fried Chicken เมื่ออายุ 60 กว่าแล้ว Verdi ประพันธ์โอเปร่าเรื่อง Falstaff ตอนอายุ 80 เช่นเดียวกับเบโธเฟนที่แต่งซิมโฟนีหมายเลข 9 เมื่ออายุ 54 และตอนที่รัชกาลที่ 1 สร้างกรุงก็ทรงมีพระชนมายุมากกว่ากึ่งหนึ่งของพระชนม์ชีพแล้ว และ Peter Drucker ก็เพิ่งจะมาดังสุดขีดและสร้างสรรค์สุดขีดในฐานะ Management Guru ระหว่างช่วงอายุ 60-94 นี่เอง เชอร์ชิลนำอังกฤษสู้ฮิตเล่อร์เมื่ออายุ 65 เช่นเดียวกับนายพลไอเซนฮาวที่นำกองทัพสัมพันธมิตรยกพลขี้นบกในวัน D-Day เมื่ออายุ 54 และไมเคิลแองเจโลก็ปีนขึ้นไปวาดภาพบนเพดานโบสถ์เซนต์ปีเตอร์ตอนอายุ 71 แล้ว หรือคนอย่าง แอ็ด คาราบาว เพิ่งจะก่อตั้งบุกเบิกกิจการ “คาราบาวแดง” ตอนอายุ 50 นี่เอง และยังคงแต่งเพลงและ Produce งานเพลงให้ศิลปินรุ่นหลังอยู่อย่างต่อเนื่องแม้จะย่างเข้าวัยเกษียณแล้ว (อย่าลืมว่า Rolling Stone ยังตระเวนแสดงสดอยู่ และสมาชิกวงก็ยังแต่ตัวสไตล์เดิม ไม่ต่างจากสมัยที่พวกเขายังเป็นวัยรุ่น และ Mick Jagger ก็ยังกระโดดโลดเต้นอยู่อย่างเดิม แม้จะอายุ 69 แล้ว)

คนอย่าง ส.ศิวรักษ์ และปีเตอร์ ดรักเกอร์ และ Ray Krock และพันเอก Harland Sanders และ Mick Jagger และสมาชิกวง Rolling Stone และหลายคนที่กล่าวมานั้น ทำให้คนรุ่นหลังอย่างเราไม่กลัวความแก่ และทำให้เราวางใจได้ว่าสังคมในอนาคตที่คาดกันว่าจะเต็มไปด้วยคนแก่นั้นจะยังสร้างสรรค์ต่อไปและไม่หยุดผลิต

ที่สำคัญ มันยังสร้างความหวังให้กับคนที่กำลังย่างเข้าวัย 40-50-60 ซึ่งคิดว่าตัวเองหมดหนทาง หมดเวลาแล้วสำหรับงานตั้งต้นบุกเบิก งานสร้างสรรค์ และรับความเสี่ยง ไม่ว่าเขาเหล่านั้นจะทำงานอยู่ในภาคราชการหรือเอกชนหรือเป็นนายตัวเองหรือทำงานสร้างสรรค์นฤมิตกรรมเพื่อยกระดับจิตใจมนุษย์ (Sursum Corda)

จะไม่มีคำว่า “อยู่ไปวันๆ” “รอเกษียณ” หรือ “รอวันถูกโละออกจากงาน”

ถ้าคำถามที่ว่า “ไก่กับไข่ อะไรหนอที่เกิดก่อนกัน” นับเป็นปัญหาที่เรียกว่า ‘โลกแตก’ ฉะนั้นคำุถามที่ว่า “ปัญญาชนกับคนรากหญ้า ใครหนอซื่อบื้อกว่ากัน (ในสภาวะหลังสมัยใหม่)” ก็อาจนับว่าเป็นปัญหาโลกแตกได้เ่ช่นเดียวกัน ตรงนี้หมายถึงอะไร” ตรงนี้ก็หมายความว่าใช่ปัญญาชนจะซื่อบื้อไปหว่าชาวรากหญ้ามิได้เสียเมื่อไหร่ หรือถ้าจะมองในมุมของกฤษณะมูรติ นักปราชญ์ร่วมสมัยชาวอินเดียผู้ที่กว่าวว่า ‘ปวงความรู้นั้นคือพันธนาการ’ ก็คงยิ่งไม่ต้องกว่าวอะไรถึงความเป็นไปได้ในการสลับขั้วกันซึ่งปัญหาโลกแตก แดร์ริดาเองก็เคยโต้ไว้ว่าการที่เราเห็นความไม่มีอยู่นั้นไร้ค่า มันเป็นเพราะเรายึดกับความมีอยู่ของสิ่งต่างๆ ให้เป็นสถานะหลักของการตีความ (metaphysics of presence) ในความเป็นจริงกระแสหลัก ดังนั้น โลกใบนี้จึงไม่มีพื้นที่ให้กับความไม่มีอยู่ ถ้าจะมองว่าวาทกรรม ‘ปัญญาชน คนรากหญ้า’ เป็นหนึ่งในลักษณะที่เรียกว่า Binary Opposition กลายๆ ก็คงไม่ผิดอะไร มีขาวก็ต้องมีดำ มีไร้ก็ต้องมีซึ่งดำรง มีร้อนก็ต้องมีหนาว มีฉลาดก็ต้องมีโง่ และที่สำคัญมีคนรากหญ้าก็ต้องมีฝ่ายตรงข้าม เพียงแต่ตรงนี้เราอาจต้องพิจารณาให้ดีว่าทุกคู่ตรงข้ามมีความสอดคล้องไปในทางเดียวกันทุกกรณีหรือไม่ ส่วนตัวผู้เขียนมองว่าไม่แน่นอน เนื่องจากคู่ตรงข้ามบางคู่นั้นก็มนุษย์เราเองนี้แหละ ที่เป็นคนสร้างสรรค์มันขึ้นมา ผู้เขียนไม่รู้ว่าจะปีติหรือเศร้าโศกดี ที่การทำรัฐประหารกันยา ๔๙ โดยตัวมันเองทำให้อภิมหาวาทกรรมนี้ก่อกำเนิดเกิดขึ้นมาในสังคมไทย กระบวนการ ‘วิภาษวิธี’ ที่กำลังรอการผลิดอกออกใบในทางการเมืองแต่ละยุคสมัยจึงจะได้เจริญเติบโตเร็วขึ้นกว่าเดิม ไปสู่จุดสัมบูรณ์เร็วขึ้นกว่าเดิม ว่าแต่มันมีอยู่จริงหรือ สิ่งที่เรียกว่า ‘ปัญญาชน คนรากหญ้า'” หรือเอาเข้าจริงแล้ว มันเป็นเพียงแค่ความฝันที่รอการตื่นเพียงวาทกรรมที่รอการชำระ หรือมันอาจจะเป็นเพียงอวิชชาของคนบางกลุ่ม” แน่นอนว่าท่านผู้อ่านคงต้องเคยขบคิดความหมายของวาทกรรมคู่ตรงข้ามนี้มาบ้าง ไม่มากก็น้อย ด้วยวิธีพิสูจน์ที่อาจใช้ระบบตรรกะเหตุผหรือว่าด้วยอารมณ์ความรู้สึก แต่ผลลัพธ์คือแน่นอนว่าการตีความวาทกรรมคู่นี้นั้นมิใช่เรื่องง่าย เนื่องจากมันหาได้ใช่ discourse ธรรมดาๆ แต่ถึงขั้นอภิมหา(grand) วาทกรรมที่มีเลือดวาทกรรมย่อยผสมกันอยู่มากสีเลยทีเดียว กล่าวคือวาทกรรม ‘ย่อย’ ในส่วนของ ‘ศีลธรรม’ (morality) ‘การศึกษา’ (education) และ ‘อุดมการณ์’ (ideology)   วาทกรรม ‘คลั่งศีลธรรม’ ของคนเมือง (หรือชนชั้นกลาง) ถ้าลองสังเกตอัตราความเคลื่อนไหวในทางการเมืองในแต่ละขณะ ตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบันให้ดีแล้ว จะเห็นได้ว่าวาทกรรมทายาท (คลั่ง) ‘ศีลธรรม’ (ศัพท์โดย สฤณี อาชวนันทกุล) เพิ่งจะถูกคลอดออกมาให้เห็นเด่นชัดในช่วงยุครัฐบาลคุณทักษิณนี่เอง (กล่าวคือก็น่าแปลกดี ที่แม้แต่การเมืองในสมัยเดือนตุลา ซึ่งถูกแฝงไว้ด้วยความโหดร้ายทารุญอย่างยิ่งกลับไม่ส่งผลให้วาทกรรมที่ว่านี้เด่นชัดเท่า) คำชมคลาสสิกที่เรามักจะได้ยินเกี่ยวกับกิตติศัพท์ของคุณทักษิณก็เช่นว่า ‘ไอ้โกงบ้านโกงเมือง’ (จากแนวคิดชนชั้นกลางทั่วไป) ‘มันจะซื้อประเทศเราไปแล้ว’ (จากเพื่อนผู้เขียน) ‘ระบอบทักษิณ’ (ขอยืมลิขสิทธิ์ อ.เกษียร เตชะพีระ (สมัยก่อน)) ‘ไอ้สมบูรณาญาสิทธิทุน’ (อ้างอิง ส.ว.คำบุญ สิทธิสมาน) ‘เสื้อคลุมประชาธิปไตย เนื้อในเผด็จการ’ (อ้างอิง อ.บรรเจิด สิงคะเนติ) ฯลฯ ผู้เขียนเองคงไม่วิจารณ์อะไรกับคำวิจารณ์ ด่าทอตรงนี้ เพียงแต่ผู้เขียนมองว่ามันมีประเด็นที่พิลึกพิลั่นบางอย่างที่ควรจะถูกนำเสนอเท่านั้น ประเด็นแรกก็คือว่าผู้พูด หรือผู้หยิบยืมวลีประโยคเหล่านั้น (ส่วนมาก แต่อาจไม่ทั้งหมด) หาได้รู้อะไรเลยเกี่ยวกับข้อเท็จจริงต่างๆ ในเนื้อหาทางกฎหมาย การเมือง และความรู้พื้นฐานทางด้านประวัติศาสตร์ไทย คำถามจึงมีอยู่ว่า แล้วคนกลุ่มที่ว่านั้นเขาด่าทำไม เขาด่าไปด้วยเหตุผลอะไร” คำตอบอย่างพื้นฐานที่สุดก็คือเพื่อจะแสดงให้เห็นว่า “ฉันเป็นคนอี มีศีลธรรม” “ไอ้พวกโกงบ้านโกงเมืองฉันรับไม่ได้หรอก” ดังนั้นแล้วการศึกษาค้นคว้าหาความรู้ หาข้อเท็จจริง จึงหาได้มีความสลักสำคัญอะไรเท่ากันการแสดงตัวตอนและจุดยืนตามกระแสสังคมเท่านั้น (persona จากแนวคิดของ คาร์ล ยุงค์) ข้อสังเกตที่ตามมาจึงมีอยู่ว่า แล้วรัฐบาลบางรัฐบาลทีีขึ้นชื่อว่ามีการทุริตคอร์รัปชั่นสูงทีุ่สุดในประวัติศาสตร์ไทยนั้นเท่าที่เคยปรากฏมานั้น ด้วยเหตุใดจึงไม่โดนกล่าวหาในลักษณะเดียวกัน จากคนกลุ่มเดียวกันเล่า” ตรงนี้ก็พูดได้ว่าเป็นภาพต่อในนัยยะเดียวกัน สอดคล้องกัน กล่าวคือ ‘ความดูดี มีชาติตระกูล(เก่าแก่)’ สำหรับคนไทยนั้นถือว่ามีชัยไปกว่าครึ่งในทุกวงการ เมื่อมีสิ่งที่ว่านี้แล้ว เกราะหุ้มในเรื่องศีลธรรมความดีก็ตามมาเอง เมื่อมีสิ่งที่เรียกว่า “คนดีมีชาติตระกูล” แล้วจึงเป็นเรื่องปกติที่ต้องมีสิ่งที่ถูกนิยามให้อยู่ตรงกันข้าม ถ้าจะพูดกันในเชิงสัญลักษณ์ ฝ่ายที่ว่าก็คือ “สีแดง” (ไพร่) นั่นเอง และโดยเฉพาะอย่างยิ่งเมื่อคนส่วนใหญ่ตัดสินสิ่งที่เรียกว่า “ศีลธรรม” ด้วยวัฒนธรรมประเพณี ด้วยปัจจัยภายนอก และอารมณ์ความรู้สึก พื้นที่ “ความเป็นคนดี” จึงไม่มีเหลือให้เพื่อนมนุษย์อีกฝ่ายสามารถถลำกล้ำกรายเข้ามามีส่วนร่วมได้ ซึ่งตรงนี้เอง ที่ผู้เขียนมองว่ามีความพิลึกพิลั่นจนสุดจะพรรณนา กล่าวคือเราไม่ตัดสินคนด้วยบรรทัดฐานของปรัชญาความรู้ แต่กลับตัดสินคนด้วย “ความเป็นเขา” (you are wrong because you have been, not what you have done) อย่างง่ายๆ และหยาบๆ เพียงแค่นั้น ถ้าเขาดี เขาก็จะดีเสมอไป ถ้าเขาจะสง่า ก็จะสง่าเสมอไป ถึงเขาจะฆ่าคนเกินกว่าเก้าสิบศพ เขาก็เป็นคนดี ถึงเขาจะทำการทุจริตคอร์รัปชั่น แต่เขาเป็นคนมีสง่าราศีชาติตระกูล ถึงเขากระทำการยึดอำนาจรัฐประหาร เขาก็ยังคงไว้ซึ่งศีลธรรม ในขณะที่กลุ่มคนอีกพวกหนึ่งนั้นไร้ซึ่งปัญญาและศีลธรรมยิ่งนัก มันเป็นฝ่ายซ้าย มันเป็นคอมมิวนิสต์จำแลง มันเรียกร้องระบอบประชาธิปไตย มันจะสืบทอดเจตนารมณ์ของคณะราษฎร มันจะแก้รัฐธรรมนูญฉบับรัฐประหาร มันจะโค่นอำมาตย์ (ขุนนางและผู้มีอำนาจเก่า) เพื่อให้ประชาชนทุกคนมีสิทธิและเสรีภาพเท่าเทียมกันในสังคมตามธรรมสภาพสัจจะความเป็นจริง และที่สำคัญ มันผิดเพราะเป็นคนรากหญ้า เป็นคนชนบทเป็นคนที่ไม่รู้เรื่องรู้ราวอะไร   วาทกรรมการศึกษาของ “คนเดินทองหล่อ” กับ “คนหลังสู้ฟ้า หน้าสู้ดิน” ท่าน ส.ศิวรักษ์ เคยกล่าวเอาไว้ ณ รายการคุณภิญโญ เกี่ยวกับเรื่อง “ประชาธิปไตย” ตอนหนึ่งว่า “ประชาธิปไตยนั้น เป็นภูมิปัญญาชาวบ้าน” โดยส่วนตัวผู้เขียนเองเห็นว่าประโยคที่ว่ามีความหมายลึกซึ้งยิ่ง เพราะในเมื่อประชาธิปไตยนั้นเป็นเรื่องการปกครอง “โดยประชาชน ของประชาชน และเพื่อ ประชาชน” (อ้างอิง อับราฮัม ลินคอล์น) แล้ว ฉะนั้นประเด็นเรื่องการศึกษาจึงมิใช่ประเด็น (หรือมิควร) ที่จะมากำหนดทิศทางประชาธิปไตยของบ้านเมืองในฐาน “วาทกรรมหลัก” แต่อย่างใด ก่อนอื่นถ้าเราลองคิดดู เราจะเห็นว่าเรื่องของ “ช่องว่าง” หรือ “ความห่าง” ในระดับขั้นของการศึกษามักจะถูกหยิบขึ้นมาเป็นประเด็นหลักในทางการเมือง (ภาคประชาชน”) เสมอมา ทั้งในรูปของการนำเสนอแบบรูปธรรม (เช่นเรื่องของลำดับศักดิ์ปริญญา หรือการแสดงความรู้ทางเทคโนโลยีใหม่ๆ) หรือในรูปแบบของการนำเสนอเชิงสัญลักาณ์ (เช่น การแปรความหมายทุกอย่างให้เป็นไปในแง่ต่ำต้อยตลอดเวลาเมื่อกล่าวถึงคำว่า “ชนบท”) หรือถ้าจะลองพิจารณากันตามแนวคิด difference ของแดร์ริดา ก็เป็นไปได้ที่ “ความหลากเลื่อน” น้ำจะโยงไปถึงการสร้างวาทกรรมคามต่างระหว่างวัฒนธรรมเพลงป๊อปอัลเทอร์กับเพลงลูกทุ่ง (ซึ่งมีศักดิ์ด้อยกว่า) เสียด้วยซ้ำ จะอย่างไรก็ตาม คำถามตรงนี้ก็คือ เรื่องแบบนี้มันเกิดขึ้นมาได้อย่างไร และอะไรที่นับได้ว่าเป็นจุดผิดพลาดที่ใหญ่ที่สุดในเรื่องนี้” คำตอบที่ชัดเจนที่สุดอาจตอบได้ว่า มันเป็นเรื่องความคิด (อาจนับได้เป็นวาทกรรมหนึ่ง) ทาง “ชนชั้น” (classes) ที่ยังฝังรากแน่นอยู่ในสังคมไทยนั่นเอง และโดยเฉพาะอย่างยิ่งผู้คนที่ได้แสดงออกทางความคิดในรูปแบบนี้ (ส่วนมาก) ยังหาได้รู้ความนัยและที่มาของการแสดงออกเหล่านั้นของตนเลย พวกเขาหารู้ไม่ว่าการพูดถึงความต่าง (โดยไม่รู้ตัว) ของเรื่องวัฒนธรรม การศึกษา ชาติพันธุ์ ภาษา ล้วนมีต้นตอมาจาก “อคติ” (bias) ที่เกิดจากระบบชนชั้นทั้งสิ้น ในทำนองเดียวกัน ถ้ามองในมุม “การครอบงำ” (hegemonic power) ของวาทกรรมกระแสหลัก ก็จะเห็นได้ว่ามันจะแสดงออกในรูปของ binary opposition (ที่ได้เกริ่นไปแล้ว) อยู่เสมอ เช่นการตัดมิติกันของเรื่อง เมือง/ชนบท ภาษากลาง/ภาษาอีสาน ปัญญา/แรงงาน ผู้นำ/ผู้ถูกกดขี่ ไฮโซ/โลโซ ทองหล่อ/หนองหอย คอนกรีต/ดินแดง ไวน์แดง/เหล้าขาว ฯลฯ กล่าวสรุปตรงนี้อย่างง่ายๆ ก็คือว่า ไม่ว่าเหตุผลของอีกฝ่ายจะเป็นอย่างไร แต่ในเมื่อวาทกรรมเหล่านี้ได้ครอบงำและฝังรากลึกอยู่ในสังคมอย่างแทบจะถาวรแล้ว ทุกอย่างจึงถูกฟูลล์สต๊อปป์อยู่ที่เดิม และเนื่องด้วยที่มาเหล่านี้เอง จึงทำให้คนจบมหาวิทยาลัยปีสีที่เดินอยู่ตามซอกซอยถนนทองหล่อ กับคนจบระดับชั้นเดียวกันแต่กลับไปช่วยแม่อยู่ตามคันนา กลับมีศักดิ์และชนชั้นในทางการเมืองที่แตกต่างกันโดยอัตโนมัติเนื่องจากพื้นฐานของการคอบงำ และแน่นอนว่าปราศจากการใช้ซึ่งปรัชญาและตรรกะเหตุผลในการพิจารณาแต่อย่างใด อย่างไรก็ตาม ผู้เขียนจะขออธิบายเรื่องการศึกษาและประชาธิปไตยอีสักหน่อย กล่าวคือที่ท่าน ส. พูดมานั้น ความหมายที่แท้จริงคืออะไร การตีความควรจะเป็นไปในทิศทางไหน” ตรงนี้ผู้เขียนมองว่าชื่อของระบบก็สามารถพูดได้โดยตัวของมันเองอยู่แล้ว กล่าวคือประชาธิปไตยเป็นเรื่องของการลงความเห็นชอบ (ใช้อำนาจอธิปไตย) โดยคนส่วนใหญ่ของประเทศ ดังนั้น เรื่องการด่าทอว่าใครฉลาดหรือโง่กว่าใคร เรื่องตระกูลใครเก่าแก่กว่าใคร เรื่องใครเป็นอำมาตย์ใครเป็นชาวบ้าน จึงเป็นเพียงสิ่งที่ปรุงแต่งอยู่นอกระบอบเท่านั้น ตรงนี้สำคัญอย่างไร” ตรงนี้สำคัญที่ว่าก่อนที่ระบอบประชาธิปไตยจะเริ่มผลิบานได้นั้น “ความเท่าเทียม” กันทั้งในเรื่องของสิทธิและศักดิ์ศรีของความเป็นมนุษย์ควรจะทำให้เกิดมีขึ้นได้อย่างเป็นรูปธรรมเสียก่อน (ผู้เขียนคิดว่าตอนนี้ยังไม่มี) ทุกคนมีหนึ่งเสียงที่ทรงพลังเท่าๆ กัน และเมื่อเรายอมรับในปัจจัยที่เป็นสัจจะนั้นได้แล้ว ประชาธิปไตยที่แท้ก็จะถึงเวลาเรียนรู้ความถูกต้องและความผิดพลาดในตัวของมันเอง (ตามกระบวนการ “วิภาษวิธี”) ได้อย่างมีคุณภาพ (อ้างอิง อ.วีรพัฒน์ ปริยวงศ์) เพราะถ้าไม่เช่นนั้นแล้ว เราอาจจะต้องเห็นความเขลาที่ปรากฏอยู่ทุกวันนี้ไปตลอดกาลนาน ในนามแฝง “ประชาธิปไตยแบบไทยๆ” ที่มีแต่คนหน้าตาดี คนชั้นสูง หรือนักวิชาการฝ่ายขวา (ฌอง ปอลล์ ซาร์ตร์เคยบอกว่าปัญญาชนที่แท้ คือฝ่ายซ้ายเท่านั้น) ออกมาพูดนู่นพูดนี่ ดูดีมีหลักการ แต่เอาเข้าจริงก็แก้ไขอะไรไม่ได้สักอย่าง ดังที่เคยปรากฏอย่างชัดแจ้งมาในทุกยุคทุกสมัย   ประชาธิปไตย : อุดมการณ์ ปฏิบัติ หรือละอองดาว เมื่อไม่นานมานี้ เพื่อนของผู้เขียนคนหนึ่งเคยกล่าวกับผู้เขียนว่า “ประชาธิปไตยยังไม่เหมาะกับเมืองไทยหรอกว่ะ” ผู้เขียนตอบ (ในใจ) ทันควันว่า “ก็ในเมื่อมันยยังไม่ทันเกิด แล้วมันจะเหมาะได้ยังไงวะ” ที่ผู้เขียนเกริ่นมาแบบนี้ก็ไม่ใช่อะไร เพียงแต่ผู้เขียนต้องการจะสื่อว่ามิใช่เพราะว่าคำพูดเทือกๆ นี้หรอกหรือ ที่เป็นนัยยะได้อย่างดีในการไม่ยอมรับหลักการของประชาธิปไตยที่เราๆ ท่านๆ ต้องการ มันมิใช่เราพคำพูดประมาณนี้หรอกหรือ ที่สื่อถึงการไม่ยอมรับความแตกต่างทางความคิดของมนุษย์ (นานาจิตตํ) ซึ่งเป็นต้นเหตุให้ต้องมีการยกเหตุยกผลนอกระบบมาโต้แย้งอยู่เสมอ ท่าน ส.ศิวรักษ์เคยกล่าวเอาไว้ว่า “ก็เพราะคนเหล่านั้นมันกลัวประชาธิปไตย” ผ่านรายการทีวีรายการหนึ่ง โดยส่วนตัวผู้เขียนเห็นว่านี้เป็นเหตุผลที่ดี ถึงแก่น และแทงใจดำทีเดียว คำถามตรงนี้มีอยู่ว่าแล้วเมื่อไหร่ระบอบประชาธิปไตย “ที่แท้” (หลังจากฝ่าฟันขวากหนามมาแล้วถึงแปดทศวรรษ) จะผลิบานเสียที” เมื่อไหร่ที่มนุษย์ทุกผู้ทุกนามจะเคารพความแตกต่างทางความคิด และเคารพในสิทธิขั้นพื้นฐานตรงนี้ซึ่งกันและกันเสียที” คำตอบี่ชัดเจนที่สุดก็คือ เมื่อมนุษย์สามารถดำรงอยู่ในสังคมได้โดยปราศจากซึ่งความกลัวนั่นเอง คำถามต่อมาก็คือแล้วที่ว่ากลัวนั่น กลัวอะไร” ตรงนี้ก็สามารถตอบได้ว่ากลัวว่าคนอื่นจะคิดไม่ถูก คิดไม่เหมือนตน กลัวว่าความคิดของคนอื่นนั้นจะไม่เป็นไปในตามขนบธรรมเนียมประเพณีที่เคยปูกันมา (อย่างแนบเนียบ) แม้ว่าความคิดเหล่านั้นจะมาจากคนส่วนใหญ่ของประเทศก็ตาม กลัวว่าคนอื่นจะไม่ฉลาดเหมือนตน และที่สำคัญที่สุด กลัวว่าคนอื่นนั้นจะไม่เข้าใจความหมายของระบอบประชาธิปไตยเช่นเดียวกับตน คำถามในขั้นนี้ก็คือ แล้วมิใช่เพราะสิ่งมีชีวิตที่เรียกว่า “มนุษย์” นั้นเองหรอกหรือ ที่ไม่มีทางที่จะมีความคิดอ่านต่อสิ่งๆ หนึ่งเหมือนกันได้ทั้งประเทศ (เป็นสัจจะทุนเดิม) อุดมการณ์ประชาธิปไตยจึงเปรียบได้ดั่ง “อุดมคติ” (ideology) ที่เป็นกลางและเป็นธรรมที่สุด ในการปกครองหมู่สัตว์โลกให้สามารถดำรงอยู่ร่วมกันได้ (ด้วยการยอมรับและความเข้าใจ)” แน่ละว่าหากเลือกได้ ทุกคนคงอยากให้สังคมเรามีลักษณะที่เป็น Utopia อย่างปราศจากข้อสงสัย (ซึ่งแน่นอนว่าถ้าเป็นได้ คงกลายสภาพไปนานโขแล้ว) แน่ล่ะว่าถ้าหากเลือกได้ หมู่มวลมนุษย์ในประเทศแต่ละประเทศคงต้องการผู้นำ (ไม่ว่าจะในระบอบใด) ที่มีสถานะทางด้านความฉลาดเฉลียวและคุณธรรมดั่ง Philosopher King (ตามแนวคิดผู้ปกครองที่ของเพลโต) แต่ในเมื่อความเป็นจริงของมนุษย์ สังคม และการเมืองมันเป็นอย่างนี้ แล้วด้วยเหตุผลกลใดเล่า จึงมีวลีที่น่าขัดที่สุดเฉกเช่น “เผด็จการเสียงข้างมาก” หรือ “เสียงข้างมากลากไป” โผล่ขึ้นมา ณ ใจกลางจักรวาลระบอบประชาธิปไตยได้ สิ่งที่น่าท้อใจที่สุดในเรื่องประชาธิปไตยต่อสังคมไทยก็คือคนมากกลุ่มนั้นเอาแต่อ้างเรื่องอ้านราวกันแต่ในทางทฤษฎี อ้างตำราเล่มนั้นเล่มนี้ ซึ่งยางทีก็ผิดๆ ถูกๆ ไปตามเรื่อง ผู้เขียนเห็นด้วยกับนักกฎหมายอิสระอย่าง อ.วีรพัฒน์ ปริยวงศ์ เป็นที่สุด ที่ให้ความเห็นไว้ว่า การเติบโตของระบอบประชาธิปไตยนั้นต้องอาศัยเวลา และที่สำคัญมันหาได้ใช่เรื่องแปลกแต่อย่างใด ที่บางทีเราต้องยอมเจ็บเนื้อเจ็บตัวหรือปวดใจกันบ้าง ด้วยเหตุว่าไม่มีประเทศใดในโลกใบนี้ที่ปกครองด้วยระบอบประชาธิปไตย ทว่าสามารถผลิดอกออกผลได้ในช่วงเวลาอันสั้น แต่ประเด็นสำคัญคือใช่หรือไม่ ว่าเราต้องยอมรับความแตกต่างในทุกๆ ด้านกันให้ได้เสียก่อน (เช่นเรื่องของ อัตลักษณ์ สายพันธุ์ รากเหง้า ต้นตระกูล ความคิดอ่าน ฯลฯ) ประเด็นสำคัญคือใช่หรือไม่ ที่เราต้องเคารพศักดิ์ศรีของความเป็นมนุษย์ (ในฐานะสัตว์โลกที่อยู่ร่วมกันในสังคม) กันให้มากกว่านี้ มิใช่เอะอะอะไร ก็กล่าวหาว่าอีกฝ่ายนั้นโง่ อีกฝ่ายนั้นไม่รู้เรื่อง (เอาดัชนีใดมาชี้วัด”) เพราะมิเช่นนั้นแล้ว ประชาธิปไตยที่มนุษย์ไทยทุกผู้ทุกนามไฝ่หาก็อาจจะกลายเป็นเพียงความเวิ้งว้างว่างเปล่า หรือถ้าจะยัดเยียดให้มองในทัศนะเชิงบวกมากกว่านี้สักหน่อย ประชาธิปไตยที่ได้มา ก็คงเป็นได้มากที่สุดเพียงวาทกรรมปาหี่วาทกรรมหนึ่งเท่านั้น จะคว้าดาวดวงใดก็คว้าน้ำเหลว ถ้าจะได้ ก็คงได้เพียงเศษละอองของมันเท่านั้น ผู้เขียนขอจบด้วยคำจากท่าน ส.ศิวรักษ์ ที่กล่าวว่า “การที่ชนชั้นบนแลเห็นว่าชนชั้นล่างโง่เขลาเบาปัญญา ย่อมยากที่ชนชั้นบนจะเห็นคุณค่าของประชาธิปไตยด้วยประการใดๆ ทั้งสิ้น”

ข้าพเจ้าพบจอห์น เลน ครั้งแรก เมื่อปี ค.ศ.1994 ณ Dartington Trust ซึ่งก่อนตั้งโดย Leonard และ Dorothy Elmhirst ผัวเมีย โดยที่คู่นี้เคยเป็นผู้ใกล้ชิดกับ รพินทรนาถ ฐากูร ที่อินเดีย ซึ่งตั้งสันตินิเกตัน ขึ้นที่ประเทศนั้น และแนะนำผัวเมียคู่นี้ให้มาตั้งสำนักทำนองนี้ที่อังกฤษ เผอิญโดโรทีเป็นเศรษฐีนีจากสหรัฐ จึงซื้อที่ในมณฑลเดวอนอย่างกว้างขวางมาก มีที่ทำไร่ ทำนาและมีอาคารเก่าแก่แต่สมัย King John ที่ตรา Magna Carta ขึ้นเป็นธรรมนูญฉบับแรกของอังกฤษ และมูลนิธินี้มี Maurice Ash ลูกเขยของคู่สามีภรรยานี้เป็นประธาน โดยจอห์นเป็นกรรมการอยู่ด้วย และกรรมการคณะนี้แล ที่อนุมัติเงินช่วย สาทิศ กุมาร ก่อตั้ง Schumacher College นอกเหนือในกิจกรรมของดาติงตั้น ซึ่งจัดสัมมนาในแนวทางนอกกระแสหลัก เน้นหนักทางความงาม ความดี และความจริง มีคอนเสิร์ตดีๆ มีภาพเขียนจัดเป็นนิทรรศการให้คนชม และเคยจัดโรงเรียนทางเลือกเป็นแห่งแรกในสหราชอาณาจักร ดัง Bertrand Russell ก็ส่งลูกไปเรียนและเอาอย่างไปตั้งโรงเรียนของเขาอีกด้วย

เมื่อข้าพเจ้าแรกพบกับจอห์น เลนนั้น ได้ไปร่วมประชุมต่อต้านลัทธิบริโภคนิยม และผลพลอยได้จากลัทธิทุนนิยม ซึ่งใช้โทรทัศน์ คอมพิวเตอร์ และสื่อมวลชนตลอดจนการศึกษากระแสหลักมอมเมาผู้คน

ผู้ร่วมประชุมเป็นคนมีชื่อเสียงนอกกระแสหลักหลายคน เช่น Helena Norberg-Hodge และ Jerry Mander ที่เขียนโจมตีโทรทัศน์อย่างน่ารับฟังนัก รวมถึง Cliff Cobb (ข้าพเจ้าชอบพอกับพ่อเขามาก่อน ในฐานะนักเทววิทยาอเมริกันที่มีชื่อเสียงมาก) ซึ่งเสนอการวัดความเจริญอย่างใหม่ที่แผกไปจากระบบที่ยึดถือกัน เขาเขียนหนังสือชื่อ Redefining Progress อย่างน่าอ่าน

ผู้ร่วมประชุมมีจำนวนน้อย ใช้ห้องประชุมขนาดย่อม ในบริเวณวนาอันงดงาม ซึ่งมีประติมากรรมชั้นเลิศ ของ Henry Moore และบทกวีของ William Blake สลักไว้ด้วย

ทุกคนในที่ประชุมแสดงวาทะอย่างน่ารับฟัง หากข้าพเจ้าเตือนสติว่าพวกเราใช้หัวสมองมากไปหรือเปล่า ทำไมไม่ใช้หัวใจบ้าง คลิฟ คอป เลยพูดอย่างเอาหัวใจออกมาเทให้ฟังเลย ข้าพเจ้าเสนอให้หยุดพูดและเดินลมหายใจอย่างรู้ตัวทั่วพร้อมล้าง พร้อมทั้งฟังเสียงนกร้องที่นอกห้องประชุมกันบ้าง

จอห์นพอใจคำพูดของข้าพเจ้ามาก จากจุดนี้เองที่เริ่มมิตรภาพของเรา เขาพาไปรู้จักมอริซแอช ซึ่งก็กลายมาเป็นกัลยาณมิตรของข้าพเจ้าอีกคนหนึ่ง ดังเมื่อเราคิดจัดตั้งเสมสิกขาลัยได้เชิญนักการศึกษาชั้นนำทั้งในกระแสหลักอย่าง Bob McCloy และนอกกระแสหลักอย่าง Adam Curl เป็นต้น (รวมทั้งนักการศึกษานอกระบบจากเมืองไทย เช่น รัชนี ธงไชยแห่งโรงเรียนหมู่บ้านเด็ก) ไปวิสาสะกันที่ คฤหาสน์ของเขา ชื่อ Sharpham House ซึ่งโอฬาริกยิ่งนัก ดังเขายกให้เป็นมูลนิธิไปด้วยแล้ว และที่คฤหาสน์นี้ เขาตั้งวิทยาลัยพุทธขึ้นเป็นแห่งแรกในอังกฤษด้วย โดยใช้ไตรสิกขาเป็นหลัก ตอนนั้น Stephen และ Marine Bachelor เป็นอาจารย์ประจำ

จอห์นเป็นนักเขียนบทความที่เน้นทางด้านความงาม ซึ่งโยงไปถึงความศักดิ์สิทธิ์ ของธรรมชาติและของศาสนสถาน ทั้งของยุโรปและเอเชีย เขาและภรรยาเป็นนักเขียนรูปอย่างน่าทึ่งอีกด้วย ต่อมาข้าพเจ้าเลยได้คุ้นเคยกับสมาชิกในครอบครัวของเขาแทบทั้งหมด โดยเฉพาะก็ Nathaniel และ Jacob ซึ่งไปมาหาสู่กับครอบครัวของข้าพเจ้าที่กรุงเทพฯ เนืองๆ ข้ำเจ้ากับลูกสาวก็เคยไปพักบ้านของสกุลเลน ซึ่งน่าอยู่อย่างผู้ดีอังกฤษแบบเก่า ซึ่งไม่มีความดัดจริตรวมอยู่ด้วย

จอห์นเองก็มาเยี่ยมเราที่เมืองไทย แม้จะไม่มากครั้ง ดังข้าพเจ้าแนะนำให้หนังสือของเขาตีพิมพ์เป็นภาษาไทยก็หลายเล่ม เช่น ความเรียบง่ายไร้กาลเวลา ความเงียบ และ สู่วัยชราอย่างมีศิลปะ ยิ่งเล่มล่าสุดที่ว่าด้วยชราภาพด้วยแล้ว นับว่าเป็นหนังสือขายดีที่สุดของสำนักพิมพ์สวนเงินมีมาเอาเลย

ที่จริงจอห์นอยากให้ข้าพเจ้าเขียนลงในเล่มนี้ด้วย เพราะข้าพเจ้าก็เป็นชายชราเช่นตัวเขาเหมือนกัน เสียดายที่ข้าพเจ้าปฏิเสธไป นอกไปจากนี้แล้วจอห์นยังเป็นบรรณาธิการฝ่ายศิลป์ของนิตยสาร Resurgence ที่มี สาทิศ กุมาร เป็นบรรณาธิการอีกด้วย รสนิยมของเขาดูได้จากความงามของนิตยสารฉบับนี้ และจากหนังสือเล่มอื่นๆ ของเขา โดยเขาเน้นที่ภูมิธรรมพื้นบ้านอย่างสำคัญอีกด้วย

เมื่อจอห์นอายุครบ 80 ปี เขาวางมือจากการงานต่างๆ รวมทั้งการเป็นกรรมการ Dartington Trust และการเป็นบรรณาธิการฝ่ายศิลป์ของ Resurgence หากวันเกิดปีนั้น มีงานฉลองอายุกันอย่างเป็นการภายใน เสียดายที่ข้าพเจ้าไปร่วมไม่ได้แม้จะได้รับเชิญก็ตาม

ในช่วงหลังนี้โรคภัยไข้เจ็บมาเยือนจอห์นจนเริ่มเลอะเลือนบ้าง แต่สุขภาพทั่วๆ ไป ก็ดีพอใช้จนตายจากไปอย่างสงบ

จอห์นเป็นคนมีอารมณ์ขันอย่างอังกฤษและมีความเป็นอยู่อย่างเรียบง่าย ทั้งยังมีรสนิยมอย่างเป็นเลิศ ไม่ว่าจะในทางคีตกรรม จิตรกรรม วรรณกรรม หรือสถาปัตยกรรม และเขาเข้าได้กับธรรมชาติอย่างน่าชื่นชมนัก

การจากไปของจอห์น เลน ย่อมเป็นธรรมดาของชีวิต ตามพระอนิจลักษณะ แต่ว่าข้าพเจ้าได้ศูนย์เสียกัลยาณมิตรไปอีกคนหนึ่ง อย่างจะหามาทดแทนได้ยาก และโลกเราก็สูญเสียสามัญชนคนสำคัญที่มหาชนแทบไม่รู้จัก หากคนอย่างนี้ต่างหากที่ช่วยให้โลกนี้น่าอยู่ แม้จะมีคนกึ่งดิบกึ่งดีจะมีมากมายเพียงใด แสงแห่งความดีงามของจอห์นอาจส่องไปไม่ได้กว้างไกล แต่ก็เป็นดวงประทีที่สำคัญ ซึ่งคงไม่ดับไปเฉยๆ หากผลงานของเขาและวิถีชีวิตของเขา จะคงไว้ให้อนุชน ผู้แสวงหาความเป็นเลิศ ได้เดินตามอย่างภาคภูมิ

เปิดเรื่องแบบนี้ คุณผู้อ่านคงคิดว่าผมเพี้ยนไปแล้ว แต่ลองมาคิดก่อนดีไหมครับ

อะไรเอ่ย  สิ่งที่เรามี แต่กลับไม่รู้สึกว่ามี

…หนึ่ง…สอง…สาม…สี่…คิดออกแล้วยัง

ผมขออนุญาตยกมือตอบก่อนว่า “ร่างกายครับ”

คุณครู : ไหนเด็กชายสุวัฒน์อธิบายให้เพื่อนๆ ฟังซิ

ผม : ครับคุณครู ตัวอย่างคือถ้าร่างกายส่วนไหนของเราปกติดี เราจะไม่เคยคิดถึงมันครับ เช่น นิ้วหัวแม่โป้งที่ช่วยให้เรายืนเดินวิ่งได้มั่นคง ปกติเราจะไม่เคยคิดถึงมันเลย แต่ถ้าเกิดรองเท้าคับจนเล็บขบ เราจะเจ็บจนรู้สึกตลอดเวลาที่นิ้วหัวแม่โป้ง

ลองคิดถึงส่วนอื่นๆ เวลาเราสบายดี มีส่วนไหนในตัวเราที่เราเคยคิดถึงมันบ้าง “แทบจะไม่มีเลยใช่ป่ะ

แต่พอเจ็บตรงไหนสิ ปวดหัว ปวดหลัง เคล็ด ขัด ยอก ท้องเฟ้อ ท้องผูก

คราวนี้แม้จะพยายามไม่คิดถึงมัน ก็ทำไม่ได้เสียอีกต่างหาก

“มีคือไม่มี” ก็กลายเป็น “ไม่มีคือมี” ไปทันที

“ท่านชายเล็ก” ในวรรณกรรมอมตะเรื่อง หลายชีวิต ของ ม.ร.ว. คึกฤทธิ์ ปราโมช เป็นตัวอย่างอีกด้านหนึ่งของ “มีคือไม่มี” (หลายชีวิต สนุกมั่ก ถ้าใครยังไม่เคยอ่าน ต้องรีบเลยครับ)

ท่านชายเล็กเป็นหม่อมเจ้าที่ชีวิตตกอับเพราะเสด็จพ่อสิ้นพระชนม์ไปตั้งแต่ท่านยังเล็ก แถมยังทิ้งหนี้สิ้นไว้จนวังถูกยึด ท่านชายเล็กจึงมีแต่ฐานันดรศักดิ์ ทว่าไร้ทรัพย์สมบัติมาช่วยค้ำชูสถานะอันสูงส่ง  ตั้งแต่เล็ก ท่านไม่มีเพื่อน ไม่อาจเล่นสนุกหรือทำอะไรเยี่ยงเด็กๆ โตขึ้นแม้พบรักกับสาวสามัญชนก็ต้องผิดหวัง เข้ารับราชการแต่ก็ไม่เจริญก้าวหน้า ทั้งหมดนี้เพราะจารีตประเพณีที่สังคมสร้างขึ้นได้ขังท่านไว้จากโลกและอิสรภาพ  จนเมื่อท่านชายเล็กหนีจากเมืองกรุงไปเริ่มชีวิตใหม่ที่บ้านนอก จากท่านชายเล็กกลายเป็นนายเล็ก คนธรรมดาผู้มีจิตใจโอบอ้อมอารีชอบช่วยเหลือผู้อื่น จนชาวบ้านรักใคร่และเลือกให้เป็นผู้ใหญ่บ้าน มีชีวิตสงบสุขอยู่กว่าสิบปี  แต่ในท้ายสุดชะตากรรมก็เล่นตลกให้ความจริงถูกเปิดเผย ท่านชายเล็กจึงหนีลงเรือมาบ้านแพนเพื่อต่อเรือเมล์เข้ากรุงเทพฯ และจบชีวิตในคืนนั้นพร้อมกับอีกหลายชีวิต

กรณีนี้อาจสรุปได้ว่า การ “มี” สถานะสูงส่งกว่าคนทั่วไป กลับเป็นกรงขังท่านให้ “ไม่มี” เสียทุกสิ่ง  แต่เมื่อท่าน “ไม่มี” สถานะนั้น กลับทำให้ท่าน “มี” อิสรภาพและมี “ชีวิต”

ชีวิตท่านชายเล็กจึงคล้ายดั่งนกในกรงทอง  ส่วนชีวิตนายเล็กหรือผู้ใหญ่เล็กกลับมีความสุขเช่นนิ้วหัวแม่โป้ง

คำถามคือเราแต่ละคนมี “กรงทอง” ขังเราไว้อยู่หรือไม่ ไม่ว่าเราจะยินยอมอยู่ในกรงนั้นเอง หรือมีคนจับเราใส่ไว้

ตำแหน่ง หน้าที่ ฐานะ ชนชั้น เพศ รสนิยม อุดมคติ ฯลฯ นึกดูแล้วกรงที่พันธนาการเราทุกคนไว้นั้นมีมากเสียจริง

ระหว่าง “นิ้วหัวแม่โป้ง” กับ “กรงทอง” จึงเป็นความ “มี” ที่แตกต่าง

“นิ้วหัวแม่โป้ง” มีอยู่และทำหน้าที่เป็นประโยชน์แก่ส่วนรวม แถมมีเพื่อนนิ้วอยู่ใกล้ๆ แม้ยามปกติจะต่ำต้อยไม่มีใครสนใจ แต่ก็มีความปกติสุขตามธรรมชาติ

“กรงทอง” ดูสวยงาม มีค่า น่าชื่นชม น่ายกย่อง แต่อาจเป็นสิ่งครอบงำกักขังให้ไร้เสียซึ่งมิตรภาพ ชีวิต และอิสรภาพ

บางคนอาจอยากมี “นิ้วหัวแม่โป้ง” บางคนอาจเลือก “กรงทอง” ทั้งสอง “มี” และทำให้ “ไม่มี” ในวิถีของตนเอง

ความจริงหัวข้อ “มีคือไม่มี ไม่มีคือมี” ผมนำมาจากหลักปรัชญาของเต๋า ซึ่งเน้นให้เราใช้วิถีชีวิตอย่างกลมกลืนเป็นหนึ่งเดียวกับธรรมชาติ  แต่จิตใจของมนุษย์นั้นชอบแบ่งแยก ไม่เห็นความเคลื่อนไหวเชื่อมโยงสัมพันธ์กันของสรรพสิ่ง

ถ้วยน้ำมีประโยชน์ ก็เพราะมีที่ว่างให้ใส่น้ำ หรือในอีกแง่หนึ่ง คือความไม่เต็ม

แต่เมื่อถ้วยมีน้ำเต็มล้น ก็ย่อมไม่อาจใส่อะไรลงไปได้อีก

เต๋าจึงกล่าวว่า

“ไม่มีหายนะใดยิ่งใหญ่กว่าความไม่รู้จักพอ ไม่มีภัยพิบัติใดยิ่งใหญ่กว่าความโลภ ดังนั้นสำหรับผู้ที่รู้จักพอ ความพอนั้นจะทำให้มีพอไปตลอดชีวิต”

แผ่นดินไหวและสึนามิครั้งใหญ่ถล่มเมืองญี่ปุ่น ทำให้คนทั่วโลกเห็นถึงจิตวิญญาณของชนชาติที่ต้องอาศัยอยู่ร่วมกันบนเกาะอันคับแคบและเต็มไปด้วยภัยธรรมชาติ

การ “ไม่มี” พื้นที่และความมั่นคงในชีวิต ทำให้คนญี่ปุ่น “มี” ในสิ่งที่คนทั่วโลกไม่มี

ขณะที่เมืองไทย “มี” แผ่นดินอันสงบสุขและปลอดภัย จึงทำให้คนไทย “ไม่มี” ในสิ่งที่คนญี่ปุ่นมี

ยิ่งกว่านั้นความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากรธรรมชาติในเมืองไทยกลับเป็น “นิ้วหัวแม่โป้ง” ที่คนไทยไม่ค่อยตระหนักถึง

ผมเชื่อว่าทุกสังคมมี “นิ้วหัวแม่โป้ง” อยู่ทุกที่  อันที่จริงมันอาจอยู่ในตัวเราทุกคน เพียงแต่เราไม่เคยคิดถึงเขามาก่อน

ยกมือตอบคุณครูมาถึงตรงนี้ ก็น่าคิดว่านิตยสารสารคดี กำลังเป็น “นิ้วหัวแม่โป้ง”  ของสังคม หรือมี “กรงทอง” ครอบไว้หรือไม่

ถ้ามีกรงทองแล้วทำให้ประสบชะตากรรมน่าสลดใจเป็นนกในกรงทองเช่นเดียวกับท่านชายเล็ก

ขอทำหน้าที่เป็น “นิ้วหัวแม่โป้ง” น่าจะสนุกกว่าครับ

อะไรเอ่ย มีคือไม่มี ไม่มีคือมี

ผมลองตอบแล้ว ต่อไปใครจะยกมือตอบคุณครูบ้าง

บรรณาธิการบริหาร

สุวัฒน์ อัศวไชยชาญ

suwatasa@gmail.com

หมายเหตุ : บทบรรณาธิการฉบับนี้ได้แรงบันดาลใจจากหนังสือหลายชีวิต ประพันธ์โดยคึกฤทธิ์ ปราโมช  วิถีแห่งเต๋า แปลและเรียบเรียงโดย พจนา จันทรสันติ

เสียเจ้า

๏ เสียเจ้าราวร้าวมณีรุ้ง
มุ่งปรารถนาอะไรในหล้า
มิหวังกระทั่งฟากฟ้า
ซบหน้าติดดินกินทราย

๏ จะเจ็บจำไปถึงปรโลก
ฤๅรอยโศกรู้ร้างจางหาย
จะเกิดกี่ฟ้ามาตรมตาย
อย่าหมายว่าจะให้หัวใจ

๏ หากเจ้าอุบัติบนสรวงสวรรค์
ข้าขอลงโลกันตร์หม่นไหม้
สูเป็นไฟ เราเป็นไม้
ให้ทำลายสิ้นถึงวิญญาณ

๏ แม้แต่ธุลีมิอาลัย
ลืมเจ้าไซร้ชั่วกาลปาวสาน
แม้นชาติไหนเกิดไปพบพาน
จะทรมานควักทิ้งทั้งแก้วตา

๏ ตายไปอยู่ใต้รอยเท้า
ให้เจ้าเหยียบเล่นเหมือนเส้นหญ้า
เพื่อจดจำพิษช้ำนานา
ไปชั่วฟ้าชั่วดินสิ้นเอย

อังคาร กัลยาณพงศ์

อังคาร กัลยาณพงศ์ (13 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2469 – 25 สิงหาคม พ.ศ. 2555) เป็นทั้งกวีและจิตรกร อังคารเกิดที่จังหวัดนครศรีธรรมราช ศึกษาระดับประถมที่ โรงเรียนวัดจันทาราม ต่อมาก็เรียนที่วัดใหญ่จนจบประถมสี่ แล้วย้ายไปเรียนที่โรงเรียนมัธยมประจำจังหวัด คือ โรงเรียนเบญจมราชูทิศ นครศรีธรรมราช ศึกษาศิลปะที่โรงเรียนเพาะช่าง และที่คณะจิตรกรรมประติมากรรมและภาพพิมพ์ มหาวิทยาลัยศิลปากร

อังคารเป็นผู้ได้รับการยอมรับในฐานะเป็นจิตรกรและกวี ท่านเป็นกวีที่คงความเป็นไทย ทั้งในด้านความคิดและรูปแบบ อีกทั้งยังเป็นกวีที่มีความคิดเป็นอิสระ ไม่ถูกร้อยรัดด้วยรูปแบบที่ตายตัว จึงนับเป็นกวีผู้บุกเบิกกวีนิพนธ์ยุคใหม่

โดยพื้นเพเดิมอังคารเป็นคนเมืองนครศรีธรรมราช ซึ่งมีผู้กล่าวว่าเป็นเมืองแห่งกาพย์กลอนอยู่แล้ว หลังศึกษาจบระดับมัธยมที่โรงเรียนเบญจมราชูทิศ ได้เดินทางเข้ามาเรียนต่อที่ โรงเรียนเพาะช่าง และมหาวิทยาลัยศิลปากร อังคารได้เป็นศิษย์ของศิลปินใหญ่อย่าง ศ.ศิลป์ พีระศรี, อ.เฟื้อ หริพิทักษ์ และ อ.เฉลิม นาคีรักษ์ ทำให้ได้ติดตามและร่วมงานกับอาจารย์ในการศึกษาค้นคว้างานด้านต่าง ๆ ทั้งศิลปกรรม โบราณคดี และประวัติศาสตร์

ความเป็นกวีและจิตรกรนั้นเป็นพรสวรรค์ที่อังคารเองเชื่อมั่นและฝึกฝนมาตั้งแต่วัยเยาว์ ท่านได้พูดถึงการเป็นทั้งจิตรกรและกวีของตนว่า บทกวีและจิตรกรรมนั้นมาจากดวงใจดวงเดียวกัน

“การวาดรูปกับการแต่งบทกวีต้องใช้ความคิดกับจินตนาการ อาจจะผิดกันในเรื่องเทคโนโลยีกับเทคนิค แต่ใช้จิตใจดวงเดียวกัน ทั้งงานเขียนรูปและเขียนหนังสือก็ต้องอาศัยมโนคติ บางคนเขาเรียก อิมเมจิเนชั่น ต้องมีจินตนาการความคิด เหมือนคนที่สร้างนครวัด เขาต้องมีภาพมาก่อนว่าทำอย่างไรจึงจะมีปราสาทขึ้นมา ถ้าเรามีมโนภาพกว้างใหญ่ไพศาล เราก็สามารถสร้างสรรค์อะไรที่ใหญ่โตขึ้นมา ถ้ามีมโนภาพคับแคบก็สร้างสรรค์อะไรอยู่ในกะลาเท่านั้น”

“คนอื่นเขาอาจจะไปทำขนมครก ไปรับเหมาทางด่วน ไปทำอะไรก็ได้ แต่กวีต้องเป็นกวีอยู่ทุกลมหายใจ คือโดยหลักจริง ๆ แล้วผมยังเขียนบทกวีอยู่เรื่อย ๆ จะชำระของที่ดูไม่ค่อยเรียบร้อยให้เรียบร้อย ให้หมดจดขึ้น มีถ้อยคำที่ลงตัว คือพูดง่าย ๆ ว่า ถ้าเราตายไปแล้ว เราก็หมดโอกาสที่จะเปิดฝาโลงขึ้นมาชำระโคลงของเราให้เรียบร้อย คนที่เขียนกวี ถ้าบทกวีชิ้นใดไม่สมบูรณ์ ก็เหมือนเราไปปรโลกแล้วยังมีห่วงอยู่”

แต่ในการจะสร้างสรรค์ผลงานออกมาให้ได้ดีนั้นก็ต้องมีอารมณ์ที่จดจ่ออยู่กับงานด้วย

“โดยหลักการ การเขียนกาพย์กลอนต้องโปร่งใส ต้องใช้อิสระเสรี ถึงจะทำได้ดี ก็เหมือนทะเลเวลามีคลื่นลมมากเรือที่ลอยอยู่ก็สามารถจมได้ บางครั้งอารมณ์ไม่ดีก็ทำไม่ได้”

ส่วนในด้านงานจิตรกรรมนั้น อังคารเรียนวิชาวาดเขียนได้คะแนนดีมาโดยตลอด จนได้รับคำบันทึกจากคุณครูเขียนลงในสมุดรายงานว่า เป็นผู้มีใจรักและฝักใฝ่ในวิชาวาดเขียน เขามองว่าการวาดเขียนถึงแม้จะไม่ได้เงินทองมาก แต่จะมีประโยชน์ไปบริการทางวิญญาณ จะทำให้วิญญาณมนุษย์ดีขึ้น

อังคารยังให้ทัศนะในการทำงานว่า ก็เหมือนกับการเติบโตของต้นไม้ มันค่อย ๆ ขึ้นทีละใบสองใบ ค่อยแตกไปเรื่อย ๆ ถึงฤดูกาลก็แตกดอกออกผล ก่อนออกผลก็ออกดอกเสียก่อนไปตามลำดับ เขายืนยันว่าจะไม่ขอทำอย่างอื่นแล้วในชีวิตนี้ จะทำงานเหล่านี้ไปตลอดจนถึงชาติหน้า ทั้งงานศิลปะ ไม่ว่าจะวาดหรือปั้น รวมถึงงานเขียนบทกวี และกล่าวถึงผู้สืบทอดในงานว่า “ไม่ได้คิดอะไร เหมือนเราเกิดมาเป็นต้นโพธิ์ ถึงฤดูกาลใบมันก็หล่นลงมายังพื้นดิน กลายเป็นดิน น้ำ ลม ไฟตามเดิม ใครที่เขาเห็นคุณค่า เขามาไถ่ถามก็ให้เขาไปตามเรื่อง”