หมวดหมู่: ไม่มีหมวดหมู่

La” in Hooked! : Buddhist Writings on Greed, Desire, and the Urge to Consume edited by
Stephanie Kaza, Boston & London : Shambhala, 2005, pp.49 – 62.

ผู้เขียนบทความชิ้นนี้คือ ซูมิ เลานดอน นักเขียนสาว พุทธ
ศาสนิกชนชาวเกาหลีรุ่นใหม่ที่เกิดและเติบโตในสหรัฐฯ เธอสนใจ
พุทธธรรมและถ่ายทอดออกมาเป็นงานเขียนอย่างต่อเนื่อง ส่วนงาน
เขียนชิ้นนี้ ฆราวาสสาวรุ่นใหม่อย่างเธอ ผู้ไม่เคร่งครัดในแบบแผน
การปฏิบัติแบบชาวพุทธเท่าใดนัก ได้นำเรื่องราวแปลกๆ และ
ประสบการณ์ส่วนตัวที่น่าสนใจมาถ่ายทอดให้ฟัง

เธอเริ่มต้นเรื่องผ่านเหตุการณ์ปรกติธรรมดาในชีวิตประจำ
วันของเธอเอง เมื่อคราวต้องการซื้อของตกแต่งบ้านใหม่ อย่างเช่น
ม่านหน้าต่าง ซึ่งเธอไปพบผืนที่ชื่นชอบ ทว่าราคาของมันก็ช่างแพง
แสนแพงจนเธอจำต้องตัดใจ หันมาเดินเลือกหาใหม่ในห้างสรรพสินค้าระดับล่างลงมาอย่างเคมาร์ต
(Kmart) ตามคำแนะนำของคุณแม่ ซึ่งดูเหมือนเธอจะพึงพอใจกับราคาและคุณภาพสินค้าที่นี่

หลังจากได้ผ้าม่านผืนใหม่สีเหลืองในห้องครัวแล้ว เธอก็เข้านอนพร้อมกับนึกทบทวนถึงเหตุการณ์
และสภาวะจิตใจของเธอที่ผ่านมาตั้งแต่คืนก่อน ซึ่งเธอพบการเปลี่ยนแปลงอันน่าประหลาด กล่าวคือ การ
ซื้อม่านในวันนั้นทำให้เธอรู้สึกถึงความปรารถนาอยากมีอยากได้อย่างที่ไม่เคยเป็นมาก่อน ทั้งๆ ที่คืนก่อน
หน้านั้น จิตใจของเธอกลับไม่ได้มีความปรารถนาใดๆ เลย จะมีก็แต่การนึกถึงเพื่อนอย่างปล่อยใจสบาย
อารมณ์ อ่านหนังสือดีๆ มีสาระที่ให้แง่คิด

หลังจากได้ผ้าม่านผืนใหม่สีเหลืองในห้องครัวแล้ว เธอก็เข้านอนพร้อมกับนึกทบทวนถึงเหตุการณ์
และสภาวะจิตใจของเธอที่ผ่านมาตั้งแต่คืนก่อน ซึ่งเธอพบการเปลี่ยนแปลงอันน่าประหลาด กล่าวคือ การ
ซื้อม่านในวันนั้นทำให้เธอรู้สึกถึงความปรารถนาอยากมีอยากได้อย่างที่ไม่เคยเป็นมาก่อน ทั้งๆ ที่คืนก่อน
หน้านั้น จิตใจของเธอกลับไม่ได้มีความปรารถนาใดๆ เลย จะมีก็แต่การนึกถึงเพื่อนอย่างปล่อยใจสบาย
อารมณ์ อ่านหนังสือดีๆ มีสาระที่ให้แง่คิด

ซูมิย้อนเวลากลับไปเล่าสภาพความเป็นอยู่ของเธอในวัยเด็ก เธอเติบโตมาในครอบครัวที่ถือว่า
เคร่งครัดในแบบแผนการใช้ชีวิตที่ฆราวาสพึงยึดถือ พ่อแม่ของเธอเป็นคนรุ่นเบบี้บูม (baby boomers) ช่วง
ทศวรรษที่ 1960 และโตเป็นหนุ่มสาวในบรรยากาศของสังคมยุคแสวงหาช่วงทศวรรษที่ 1970 ทั้งเธอและ
พ่อแม่ตั้งรกรากอาศัยอยู่ในเขตชุมชนขนาดเล็กของผู้นับถือนิกายเซน ในเขตชนบทของรัฐนิวแฮมเชียร์ ชุม
ชนพึ่งตนเองที่ปฏิเสธกระแสการบริโภคของสังคมสมัยใหม่ เพาะปลูกและผลิตอาหารบริโภคกันเอง แม้แต่
เสื้อผ้าหรือของเล่นเด็ก

ของใช้ไม้สอย อุปกรณ์ และเครื่องเรือนภายในบ้านหลังใหญ่ของเธอล้วนเป็นของที่ใช้แล้วและนำ
กลับมาใช้ใหม่ทั้งสิ้น ของเหล่านี้ได้มาจากการบริจาคบ้าง ซ่อมแซมกันเองจากของเก่าบ้าง โดยมิพักต้อง
พูดถึงยี่ห้อหรือแบรนด์ใดๆ

การเติบโตท่ามกลางสังคมที่มีแบบแผนชีวิตดังกล่าว ส่งผลให้ซูมิเป็นคนที่ตระหนักเสมอว่า สิ่งของ
ทุกอย่างไม่ควรทิ้งขว้าง อะไรที่นำกลับมาใช้ใหม่ได้ก็ควรทำ ของเหล่านี้เป็นของทุกคนในชุมชน ทุกคนเป็น
เจ้าของร่วมกัน ฉะนั้นจึงต้องแบ่งปันกันใช้ บริโภคเท่าที่จำเป็นจริงๆ ไม่ว่าจะเป็นกองกระสอบแป้ง ถั่ว และ
กล่องนมผงขนาดมหึมา แน่นอน การใช้สอยอย่างฟุ่มเฟือยย่อมเป็นข้อห้ามในชุมชนแห่งนี้

พ่อแม่ของเธอ รวมทั้งเพื่อนบ้าน ปฏิบัติและถือครองตนใกล้เคียงกับวิถีแห่งฤๅษีชีไพร คือนิยมการ
บริโภคแต่น้อยและบริโภคอย่างรู้เท่าทันตัวเอง โดยวางเป้าหมายสูงสุดของชีวิตที่การรู้ตื่น ปล่อยว่าง ไม่ถือ
มั่นยึดมั่นในสิ่งใด ตามคำสอนของพระพุทธองค์

ยามใดที่ซูมิแสดงออกถึงความอยากมีอยากได้ พ่อของเธอจะร้องเพลง “Material Girl” ของนักร้อง
ดังอย่างมาดอนนาให้เธอฟัง เพื่อให้เธอตื่นและหลีกไกลจากมนตราแห่งอำนาจของวัตถุ

ภาพครอบครัวของซูมิวัยเด็กที่เล่ามาช่างแตกต่างตรงกันข้ามกับเพื่อนๆ ซึ่งอยู่กันเป็นครอบครัว
เดี่ยว มีอาหารสมบูรณ์พร้อมเตรียมไว้ทุกมื้อ ทั้งความเป็นอยู่ก็แสนสุขสบาย

ยี่สิบปีให้หลัง ซูมิเข้าย่างวัยสามสิบ การดำเนินชีวิตของเธอเปลี่ยนแปลงไป ทัศนคติเกี่ยวกับการ
บริโภคของเธอเริ่มเปลี่ยนไป ตั้งแต่ซื้อบ้านใหม่ วางแผนชีวิตหลังเกษียณ และประกันสุขภาพฟันของเธอเอง
ซึ่งพฤติกรรมเหล่านี้ ล้วนเป็นวิถีชีวิตที่แตกต่างกับพ่อแม่ของเธอในวัยเดียวกันโดยสิ้นเชิง

ซูมิคนใหม่มองการบริโภคต่างออก
ไป ทั้งนี้ มิได้แปลว่าเธอหลงใหลไปกับการ
เดินจับจ่ายซื้อของในห้างเคมาร์ตอย่างขาด
สติ อันที่จริง ในแง่หนึ่ง เธอเองก็ไม่ได้ชอบ
กิจกรรมนี้เท่าใดนัก เนื่องจากพื้นที่ในห้าง
สรรพสินค้ามีสินค้าละลานตามากเกินไป
ทั้งยี่ห้อสินค้า สี และกลิ่น ของบางอย่างก็
หาไม่พบจนชวนหัวเสีย

ห้างสรรพสินค้าทำให้เธอรู้สึกได้ถึงความล้นเกินกระทั่งนำไปสู่ความเสื่อมสลาย ขณะเดียวกัน ลึก
เข้าไปในส่วนลึกของเธอ เธอเองก็อยากละ อยากถอยห่างจากการกดทับของแบบแผนชาวพุทธอันเข้มงวด
ที่เธอจำต้องดำเนินรอยตามมาตั้งแต่เด็ก

ความขัดแย้งภายในที่กล่าวมานี้ โหมกระพือหนักขึ้นทุกครั้งที่เธอเข้าไปซื้อของในร้านค้าของชาว
พุทธ อาทิ เบาะรองนั่งอัดนุ่นในร้านที่มีลวดลายสวยงาม ฝีมือประณีต เย็บขอบริมด้วยด้ายไหม น่าใช้สอย
กว่าเบาะอัดหนังสือพิมพ์พันเทปกาวที่พ่อแม่ของเธอเคยทำไว้ใช้เอง

แต่ด้วยราคาของมัน เธอจึงหยุดชะงัก สับสน อดตั้งคำถามกับตัวเองไม่ได้ว่า การนั่งเบาะสวยงาม
นี้จะมีส่วนช่วยให้การนั่งสมาธิของเธอบรรลุผลได้ด้วยหรือ

ต่อมา เมื่อเธอเข้าศึกษาต่อในระดับอุดมศึกษาชั้นนำ เธอจึงพบว่า ไม่ใช่เธอคนเดียวที่รู้สึกกระอัก
กระอ่วนใจ เพื่อนชาวพุทธมีฐานะหลายคนที่อาศัยใกล้กับห้างสรรพสินค้าก็ประสบกับภาวะอึดอัดใจ เป็น
ความสลับซับซ้อนของความรู้สึกไม่ต่างกัน

ท่าทีของยุวชนชาวพุทธในโลกตะวันตก

ซูมิกล่าวขยายความอีกครั้งเกี่ยวกับความนึกคิดหรือทัศนคติของพุทธศาสนิกชนรุ่นเธอว่าค่อนข้าง
อยู่ตรงกึ่งกลางระหว่างสองแรงโน้มถ่วง ด้านหนึ่ง พวกเธอคำนึงถึงมลพิษและสิ่งแวดล้อม รู้และเข้าใจเรื่อง
โลกร้อน มีสำนึกของการนำสิ่งของต่างๆ กลับมาใช้ใหม่ ทั้งยังอ่านทฤษฎีมาร์กซิสม์ที่พูดถึงลัทธิบริโภคนิยม
มาตั้งแต่ยังเรียนอยู่ชั้นมัธยมศึกษา ขณะเดียวกันก็สนใจวิชาจิตวิทยาอันสลับซับซ้อนของเดเนียล โกลแมน
(Daniel Goldman) อันมีชื่อ

ในขณะเดียวกัน คนรุ่นเธอยังต้องเผชิญกับการโฆษณาชวนเชื่อของสินค้าสารพัดชนิดอย่างหนัก
หน่วง เป็นการยัดเยียดเพื่อกระตุ้นให้เกิดความอยากที่จะบริโภค การโฆษณาสินค้าอาจเริ่มมีมาแล้วตั้งแต่
วัยเพียงสามขวบ ฉะนั้น จึงไม่แปลกอะไรที่จะพบว่า ชาวพุทธบางคนหันหลังให้กับการบริโภค ขณะที่บาง
คนพึงพอใจในการบริโภค บางรายก็เลือกที่จะประนีประนอมผ่อนผันให้กับความปรารถนาของตัวเอง

คนรุ่นเธอหาความรู้ทางพุทธธรรมจากหนังสือที่คนรุ่นเบบี้บูมเขียนไว้ เช่นงานของเคน คราฟต์
(Ken Kraft) และอัลเลน ฮันต์ – แบไดเนอร์ (Allen Hunt – Badiner) หรือบทเรียนจากในหนังสือ Dharma
Rain ของสเตฟานี่ คาซ่า และเคนเน็ธ คราฟต์ (Stephanie Kaza and Kenneth Kraft) อีกเล่มคือ The
Dharma Bums ของแจ็ค เคโรแอ็ค (Jack Kerouac)

นักเขียนหลายคนกลายมาเป็นแม่แบบให้คนรุ่นเธอเอาอย่าง แต่ถึงที่สุดแล้ว ซูมิบอกว่าคนรุ่นเบบี้
บูมเองก็เปลี่ยนทัศนคติไปมากแล้ว พวกเขาเลือกที่จะเสพสุข เลือกความสะดวกสบายทางวัตถุ มอบให้แก่
ชีวิตตนเองมากขึ้น อย่างน้อยตั้งแต่ทศวรรษที่ 1980 เป็นต้นมา ในจำนวนนี้ ไม่เว้นแม้แต่พ่อและแม่ของซูมิ
เอง

เบื้องต้น ซูมิได้เสนอให้จำแนกประเภทของกลุ่มยุวชนชาวพุทธรุ่นเดียวกับเธอไว้อย่างหลวมๆ ออก
เป็น 3 กลุ่ม ได้แก่ กลุ่มแรกเป็นกลุ่มผู้บริโภคที่ค่อนข้างยืดหยุ่น ไม่เข้มงวด การบริโภคไม่ใช่เรื่องใหญ่โต
อะไร (nonconsumers) กลุ่มที่สองเป็นผู้บริโภคที่เห็นว่าการปฏิเสธการบริโภคโดยสิ้นเชิงนั้นช่างไร้เหตุผลยิ่งนัก (anti-anticonsumers or at-ease consumers) และสุดท้ายคือผู้บริโภคที่มีสติรู้ (conscious
consumers)

กลุ่มแรกมักเป็นคนที่เคยบวชเรียนหรือไม่ก็เจริญรอยตามทางที่พุทธศาสนิกชนผู้เคร่งครัดพึงปฏิบัติ
กลุ่มนี้ดำเนินชีวิตด้วยความเรียบง่าย ถือสมถะ ไม่สุดโต่งไปทางใดทางหนึ่งมาตั้งแต่ต้น ยุวชนชาวพุทธกลุ่ม
นี้คิดว่าความเรียบง่ายสบายๆ จะนำมาซึ่งอิสรภาพของพวกเขาที่จะอุทิศตัวเองช่วยเหลือผู้อื่น แทนที่จะ
หมกมุ่นอยู่กับตัวเองภายในบ้าน

พวกเขาไม่ถึงกับปฏิเสธหรือต่อต้านการบริโภค (anticonsumerists) พวกเขาไม่นิยมการไปยืนหน้า
ห้างเคมาร์ตแล้วตะโกนส่งเสียงประท้วง หรือร่วมชุมนุมต่อต้านกระแสโลกาภิวัตน์ ขณะเดียวกัน พวกเขาก็
ไม่ใช่บุคคลจำพวกเลือกซื้อแต่ผักผลไม้จากศูนย์รวมสินค้าทางการเกษตรขนาดใหญ่ ในจำนวนนี้ ภิกษุบาง
รายถึงกับตื่นเต้นทุกครั้งด้วยซ้ำ หากมีโอกาสได้เข้าห้าง เดินซื้อหาซอฟแวร์คอมพิวเตอร์ชิ้นล่าสุด

กลุ่มที่สองมีจำนวนน้อย กลุ่มนี้เคยเคร่งครัดในวัตรปฏิบัติมาก่อน แล้วมาเปลี่ยนหรือผ่อนผันให้แก่
ตัวเองในภายหลัง คนกลุ่มนี้ตระหนักดีในคำสอนของพุทธศาสนาแบบตะวันตกที่ว่าด้วยเรื่องการปฏิเสธ
บริโภคนิยม แต่พวกเขาก็เลือกที่จะบริโภคต่อไปภายหลังจากที่พิจารณาถ้วนถี่แล้ว

ในแง่หนึ่ง คนกลุ่มนี้ถูกมองว่าตามกระแสบริโภคนิยมด้วยซ้ำไป พวกเขาถูกมองว่าได้กลืนกลายตัว
เองเป็นสมาชิกผู้ถือบัตรบริโภคนิยมเต็มขั้น อย่างเช่นปล่อยตัวเองให้เพลิดเพลินกับการบริโภคอาหาร
ประเภทไขมันสูง ซึ่งแตกต่างกับวิถีชีวิตของพวกเขาในอดีตจากหน้ามือเป็นหลังมือ

มาถึงกลุ่มสุดท้าย คนกลุ่มนี้รู้ตัวว่าพวกเขากำลังทำอะไรอยู่ พวกเขาอาจเคยปฏิเสธการบริโภค
อย่างหัวชนฝา มีอุดมการณ์สุดโต่ง แต่อีกหลายคนกลับเคยบริโภคอย่างขาดสติมาก่อน สุดท้าย พวกเขาก็
กลายมาเป็นกลุ่มผู้บริโภคที่สำนึกระลึกรู้ เป็นผู้บริโภคที่บริโภคอย่างมีสติ เรียกตัวเองได้ทั้งพุทธศาสนิกชน
และผู้บริโภคได้ในเวลาเดียวกัน

กลุ่มสุดท้ายนี้เลือกเดินทางสายกลาง อย่างน้อย พวกเขาก็เปลี่ยนตัวเองจากผู้บริโภคที่ไม่พิจารณา
มาเป็นผู้บริโภคที่ตระหนักรู้มากขึ้น เห็นและตระหนักถึงอิทธิพลของบริโภคนิยมที่เข้ามาในใจและสภาพ
แวดล้อมรอบตัวพวกเขา

ภาพยุวชนชาวพุทธรุ่นใหม่ที่ซูมิเสนอ แตกต่างจากภาพของคนรุ่นพ่อและแม่ของเธอในวัยเดียวกัน
อาจเรียกว่าคนรุ่นเธอเคร่งในสายปฏิบัติน้อยกว่าก็คงไม่ผิดนัก นั่นคือ คนรุ่นพ่อและแม่ เมื่อตัดสินใจหัน
หลังให้กับการบริโภคแล้ว พวกเขาถึงกับเพาะปลูกพืชผักบริโภคกันเอง ผลิตสินค้าทำมือใช้สอยเอง และนำ
สิ่งของกลับมาใช้ใหม่เสมอๆ ดังที่ได้กล่าวไปบ้างแล้ว ซูมิเรียกความเป็นอยู่แบบนี้ว่าความพอเพียง (selfsufficiency)
ซึ่งต่างจากแบบฉบับของชาวพุทธรุ่นใหม่อย่างซูมิและเพื่อนๆ

นอกจากนี้ ภาพลักษณ์ของชาวพุทธรุ่นใหม่ที่เปลี่ยนไปนั้น ซูมิคิดว่าอาจเป็นผลมาจากการเปลี่ยน
แปลงแบบแผนการดำเนินชีวิตของคนรุ่นก่อนที่มีท่าทีผ่อนคลายกับการบริโภคมากขึ้น

พ่อและแม่ของซูมิวันนี้ ยินดีกับวิถีการดำเนินชีวิตแบบชนชั้นกลาง มีรถยนต์ใหม่ราคาแพงขับ และ
โดยเฉพาะแม่ของเธอยังทำประกันซี่ฟันอีกด้วย ซูมิกล่าวว่า สังคมสหรัฐฯ วันนี้ ผู้ปฏิเสธการบริโภคอย่างหัว
ชนฝาน่าจะมีจำนวนลดน้อยลงมากแล้ว

ด้วยเหตุนี้ ซูมิจึงคาดเดาไว้ว่า ท่าทีของเยาวชนชาวพุทธกลุ่มสุดท้ายนี้น่าจะได้ผล สอดคล้องกับ
ความเป็นจริงมากที่สุด สามารถนำไปพัฒนาเป็นอุดมการณ์หลักปักฐานต่อไปในวันข้างหน้าได้

อย่างไรก็ดี เธอยังตั้งคำถามท้าทายต่อไปอีกว่า สัดส่วนและความยากง่ายของการจะดำรงสภาวะ
ของชาวพุทธกับการจะเป็นผู้บริโภคที่เรียบง่ายสบายๆ นั้นควรเป็นเช่นไรจึงเหมาะสม กล่าวอีกอย่างคือ เรา
จะเป็นผู้บริโภคที่มีสติได้อย่างไรกัน และจะแน่ใจได้อย่างไรว่านี่คือทางสายกลาง เป็นหนทางอันสมดุลของ
ปัจเจกระหว่างความจำเป็นต้องการทางจิตใจ จิตวิญญาณ และเหตุผลเชิงเศรษฐกิจ ตลอดจนความยุติ
ธรรมทางสังคมและสิ่งแวดล้อมของชุมชน

สินค้าแนวพุทธ

พุทธศาสนาในโลกทัศน์ของเยาวชนในสหรัฐฯ ไม่ต่างอะไรกับวิชาปรัชญา วิทยาศาสตร์ จิตวิทยา
และแบบปฏิบัติการฝึกฝน เป็นศาสนาที่แปลงกายเป็นผลิตภัณฑ์ให้ใครต่อใครซื้อหามาบริโภคได้ และเหตุนี้
เอง ซูมิจึงชวนตั้งคำถามว่า เราเองก็บริโภคพุทธศาสนาไม่ทางใดก็ทางหนึ่งเช่นกัน เพราะทั้งๆ ที่พุทธธรรม
พร่ำสอนให้เราละวาง แต่พุทธศาสนสถานกลับเต็มไปด้วยแท่นบูชาไม้สัก รวมทั้งประดิษฐานพระพุทธรูปสูง
ค่าและราคาด้วย

สภาพที่ขัดแย้งกันเองลักษณะนี้ คนรุ่นใหม่จึงไม่ใคร่ศรัทธาในวิถีพุทธเท่าใดนัก พวกเขาบริโภค
แฟชั่นสินค้าชาวพุทธอย่างเสื้อผ้าแนวเซนสุดเท่ ใช้น้ำหอมซัมซาร่า (Samsara) ฟังเพลงแห่งธรรมที่บรรเลง
ทำนองดนตรีแนวร็อคจากวงบีสตี้บอยส์ (Beastie Boys) ได้อย่างไม่ตะขิดตะขวงใจ หนำซ้ำ นักร้องนำขอ
งวงนี้ยังนับถือพุทธศาสนาด้วย คืออาดัม เยาช์ (Adam Yauch) ผู้คอยดึงศรัทธาธรรมจากแฟนเพลงวัยรุ่น
ได้อย่างไม่เสื่อมคลาย

สินค้าที่พวกเขาชื่นชอบยังหมายรวมถึงกำไลหินที่เรียกกันทั่วไปว่าอมตะ (Nirvana) ซูมิเล่าว่า แม้
แต่ในชุมชนผู้นับถือนิกายเซน ติดประกาศหลักธรรมสำคัญ (ลึกซึ้ง ฉับพลัน และฝึกฝน) ไปทั่วก็ไม่ยกเว้น

ว่าไปแล้ว ดูเหมือนเธอเองก็รังเกียจ ไม่ใคร่ชื่นชอบพฤติกรรมที่ขัดกับคำประกาศหรืออุดมการณ์ดัง
กล่าวเท่าใดนัก ความรู้สึกทำนองนี้ไม่ต่างอะไรกับที่ชาวคาธอลิครู้สึกและได้ออกมาปฏิเสธแฟชั่นเครื่อง
ประดับสร้อยคอรูปไม้กางเขนตั้งแต่ปลายทศวรรษที่ 1980

แต่ถึงกระนั้น จากข้อมูลที่เธอได้มาทำให้เธอจำต้องยอมรับความจริงบางประการ นั่นคือ หนทางไป
สู่พุทธศาสนาของคนรุ่นใหม่แตกต่างจากคนรุ่นก่อนไปไกลมากแล้ว คนรุ่นใหม่กว่าครึ่งเข้าถึงพุทธะผ่านการ
บริโภควัตถุ ไม่ว่าจะเป็นหนังสือ สิ่งพิมพ์ พระพุทธรูป ดนตรี หรือภาพยนตร์ ไม่เหมือนคนรุ่นก่อนที่ดำเนิน
ชีวิตโดยปฏิเสธการบริโภค

คนรุ่นซูมิหาสาระธรรมได้จากในหนังสือที่หลากหลาย ตั้งแต่แนวประสบการณ์ส่วนตัว เช่น The
Accidental Buddhist เขียนโดย ดินตี้ มัวร์ (Dinty Moore) แนววิชาการ อย่าง The Story of Buddhism
โดย ดอน โลเปซ (Don Lopez) หรือจากสายปฏิบัติธรรมอย่างเล่ม Mindfulness in Plain English ของ ภัน
เต กูนาราตนะ (Bhante Gunaratana) กระทั่งถึงหนังสือยอดนิยมขององค์ทะไลลามะ อาทิเรื่อง The Art
of Happiness

หรือหากเปรียบเทียบระหว่างพระพุทธรูปกับไม้
กางเขน พวกเขาก็นิยมมองอิริยาบถ รอยแย้มยิ้มอันล้ำลึก
และสงบเย็นของพระพุทธรูปมากกว่าท่าทางอันทรมานของ
พระเยซูที่ถูกตรึงบนไม้กางเขน

หรือหากเปรียบเทียบระหว่างพระพุทธรูปกับไม้
กางเขน พวกเขาก็นิยมมองอิริยาบถ รอยแย้มยิ้มอันล้ำลึก
และสงบเย็นของพระพุทธรูปมากกว่าท่าทางอันทรมานของ
พระเยซูที่ถูกตรึงบนไม้กางเขน

แม้ดูเหมือนการบริโภคดังกล่าวจะทำให้เราเข้าถึง
ธรรมะได้เพียงผิวเผิน แต่นั่นก็คือวิธีการหนึ่งในการเพาะเมล็ดพันธุ์แห่งพุทธะ เมื่อใดก็ตามที่วิกฤตชีวิตของ
พวกเขาเวียนมาถึง เช่น ความตายของสมาชิกในครอบครัว การพลัดพรากจากคู่ครอง และอุบัติเหตุทางรถ
ยนต์ เมล็ดพันธุ์ดังกล่าวก็จะงอกงามในจิตใจ เคลื่อนจิตวิญญาณของเจ้าของเรือนร่างสู่การแสวงหาความ
หมายและจุดประสงค์ที่แท้ของการมีชีวิตอยู่ เป็นการเข้าสู่ปรัชญาแห่งพุทธธรรมผ่านการบริโภคอย่างมีสติ
ผ่านคุณค่าของวัตถุธรรม

ท่าทีของเยาวชนชาวพุทธในเอเชีย

ซูมิพูดถึงนักศึกษาชาวพุทธในมหาวิทยาลัยเซนส์มาลายา (University Sains Malaya) ในรัฐปีนัง
ประเทศมาเลเซีย นักศึกษากลุ่มนี้อาศัยและแบ่งปันพื้นที่ภายในบ้านหลังใหญ่สองหลังใกล้สถานศึกษา
เพื่อใช้ห้องนั่งเล่นเป็นพื้นที่ปฏิบัติธรรม และมีแท่นบูชาพระพุทธประดิษฐานอยู่ด้วย

นักศึกษากลุ่มนี้จัดอยู่ในประเภทเด็กในกรอบ ตัดผมและแต่งกายถูกต้องตามกฎระเบียบ สวมเสื้อ
เชิ้ตสีขาวและกางเกงผ้าขายาว พวกเขาสนใจเรียนวิชาเศรษฐศาสตร์ โปรแกรมคอมพิวเตอร์ การสื่อสาร
และวิทยาศาสตร์ โดยใฝ่ฝันอยากจะเลื่อนฐานะเป็นชนชั้นกลาง มีบ้านเป็นของตัวเอง รุ่งเรืองในอาชีพการ
งานของตน มีชีวิตความเป็นอยู่ที่แสนสบาย ประสบความสำเร็จทางโลกย์ตามประสาของชนชั้นกลาง

ความสนใจและเลือกเรียนวิชาการของนักศึกษาในมหาวิทยาลัยของสหรัฐฯ แตกต่างกับของนัก
ศึกษาที่รัฐปีนังอย่างสิ้นเชิง กล่าวคือที่สหรัฐฯ เยาวชนจะให้ความสนใจในวิชาศาสนา มานุษยวิทยา ศิลปะ
และประวัติศาสตร์ ทั้งยังไม่ใส่ใจการแต่งตัว สวมใส่อะไรก็ได้ไม่ตามแฟชั่น ทรงผมของพวกเขาก็แสน
ธรรมดา ไม่หลากหลาย

นักศึกษาในสหรัฐฯ และโลกตะวันตกมีเป้าหมายของชีวิตที่ต่างออกไป นั่นคือ พวกเขาต้องการหนี
ห่างจากกรอบสังคมอเมริกัน แล้วแสวงหาทางเลือกในชีวิตใหม่ เป็นเป้าหมายที่ต่างกับนักศึกษาที่ปีนัง

ฉะนั้น ถึงแม้นักเรียนจากทั้งสองโลกจะปฏิบัติตนตามประเพณีชาวพุทธ แต่อุปนิสัยในการบริโภค
และการใช้สอยสินค้าของพวกเขาก็ต่างกันอย่างเห็นได้ชัด

อนึ่ง ซูมิได้เรียนรู้ว่า การเป็นชาวพุทธมิได้หมายความว่าจะต้องเป็นผู้ปฏิเสธลัทธิบริโภคนิยมเสมอ
ไป เยาวชนชาวพุทธในประเทศเอเชียที่กำลังพัฒนา สามารถปฏิบัติไปบนหนทางแห่งธรรมโดยไม่สูญเสีย
หลักประกันความมั่นคงและความสำเร็จในชีวิตอนาคตของพวกเขา นั่นคือ บริโภคนิยมสำหรับนักเรียนใน
เอเชียไม่ได้เป็นปัญหาแต่อย่างใด รวมทั้งคนเอเชียรุ่นก่อนหน้านี้ที่อาศัยอยู่ในสหรัฐฯ เองก็ไม่เป็นปัญหา
พวกเขามีแนวโน้มที่จะแสวงหาชีวิตในแบบชนชั้นกลางอยู่แล้ว และอย่างที่เห็นข้างต้น นักเรียนชาวเอเชียที่
มีฐานะมักมีอุปนิสัยลอกเลียนแบบหรือเอาอย่างเยาวชนในสหรัฐฯ หรือโลกตะวันตกเสียด้วยซ้ำ

คำถามต่อเนื่องของซูมิคือ ทำไมประเด็นการบริโภคจึงเป็นปัญหาใหญ่หลวงนักในโลกทัศน์ของชาว
พุทธ และเหตุใดเยาวชนชาวพุทธในโลกตะวันตก (ลูกครึ่งอเมริกันเอเชียรุ่นสอง) และชาวเอเชียมีฐานะ จึง
เน้นธรรมะแต่เพียงบางข้อที่เกี่ยวข้องกับความปรารถนา การปล่อยวาง และการพึ่งพากันและกัน ในบริบท
ที่เกี่ยวข้องวัฒนธรรมการบริโภค

ซูมิวิเคราะห์ไว้ว่า ประการแรกน่าจะเป็นเพราะอิทธิพลกระแสบริโภคนิยมแบบอเมริกันชนเข้าครอบ
งำ โดยเฉพาะผู้ฐานะดี ฆราวาสประเภทนี้ อาจเลือกละวางด้วยการลดการทานอาหารลง คือใช้คำสอนของ
พระพุทธองค์เป็นโอสถพิเศษเพื่อปลดปล่อยทางจิตวิญญาณ และเยียวยาสังคมที่ติดบริโภคนิยมมากมาย
จนล้นเกิน ส่วนอีกประการ เป็นประเด็นเรื่องชนชั้นที่ขมวดแนวทางของพุทธศาสนากับบริโภคนิยมเข้ามา
พันเกี่ยวกันจนแยกไม่ออก พาให้คิดวนเวียนแนวคำสอนและแนวทางปฏิบัติธรรมไม่พ้นกรอบคิดเรื่องการ
บริโภค

ซูมิเล่าประสบการณ์ของเธอต่อด้วยว่า คนมาเลย์ทั่วไปที่เธอพบเห็นมีความต้องการสินค้ามากพอๆ
กับอเมริกันชน หากพวกเขามีเงินพอ พวกเขาก็จะซื้อหามาบริโภค ความโลภจึงดูเหมือนจะเป็นลักษณะที่
อยู่คู่กับมนุษย์ทุกคน ไม่ใช่เฉพาะคนอเมริกัน

ความหลากหลายของสินค้าที่เกี่ยวข้องกับพุทธศาสนาทั้งในเอเชียและสหรัฐฯ ก็มีมากมายไม่แพ้
กัน ไม่ว่าจะเป็นสร้อยลูกประคำ เครื่องรางของขลังในรถยนต์ หรือลวดลายบนโทรศัพท์มือถือ

ภาพสะท้อนกลับ

ซูมิกลับมาที่ห้างเคมาร์ตอีกครั้ง และเดินหาซื้อเครื่องทำความร้อนชนิดน้ำสำหรับใช้ในบ้านของเธอ
การบริโภคแบบนี้ ซูมิไม่ถือว่าเป็นข้อเสีย เพราะเธอซื้อของจำเป็น โดยเธอเองไม่ใส่ใจหรือหงุดหงิดกับสินค้า
ที่มีให้เลือกเพียงสีขาวสีเดียวเท่านั้น เป็นประสบการณ์การจับจ่ายซื้อของที่ผ่อนคลาย สะอาด เบาสบาย

ซูมิยังคงไปห้างเคมาร์ตเป็นปรกติ บางครั้งก็จำเป็น บางครั้งก็เดินเตร่ไปตามชั้นวางสินค้า เผื่อพบ
ของที่กำลังต้องการ และสินค้าที่เธอเลือกยังคงมีลักษณะพื้นๆ แต่มีสไตล์

เธอรู้สึกเป็นหนี้บุญคุณคนชุมชนผู้นับถือนิกายเซน แต่ขณะเดียวกัน เธอเองก็ไม่คิดที่จะเลี้ยงลูก
ของเธอในสภาพแวดล้อมอันขาดแคลนแบบเดียวกับที่เธอเติบโตมา

สังคมสมัยใหม่มีทางเลือกมากขึ้น คุณสามารถเป็นชาวพุทธที่ยังบริโภคได้ หากแต่ต้องบริโภคอย่าง
ตระหนักรู้ อาหารทางเลือกก็มีให้ซื้อหามากมาย กลุ่มกิจกรรมทางสังคมก็เช่นกัน

นอกจากนี้ หลักสูตรในสถานศึกษาก็ยังมีการเรียนการสอนวิชาพุทธศาสนา ทั้งสอนให้เราเท่าทัน
สื่อและรู้รับผิดชอบต่อสังคม ตลอดจนองค์การนักศึกษาที่อาสาสมัครเพื่อสังคมก็มีมากมายให้ยุวชนเลือก
ทำงาน อันเป็นการฝึกฝนขัดเกลาจิตใจตนนั่นเอง

และเหตุใดเราจึงมิอาจนิ่งเฉยอยู่กับที่เมื่อเสรีภาพดังกล่าวสั่นคลอน
ปราบดา หยุ่น

“…อย่าหลงเชื่อไปว่าเราได้หลุดพ้นจากรอยบาป (ของการเข่นฆ่าผู้คิดต่าง) แม้กระทั่งของการข่มเหงโดยกฎหมาย การลงทัณฑ์ความคิดเห็น หรืออย่างน้อยก็การแสดงความคิดเห็น ยังคงมีอยู่ในทางนิตินัย; และการบังคับใช้ของมัน แม้กระทั่งในยุคสมัยนี้ ก็มิได้เกิดขึ้นน้อยครั้งเสียจนจะสามารถตายใจว่าสักวันหนึ่งการลงทัณฑ์เช่นนั้นจะไม่ถูกนำมาใช้อย่างหนักหน่วงสุดขั้วอีกครั้ง”

จอห์น สจ๊วร์ต มิลล์, On Liberty, 1859

ในโลกมนุษย์ยุคต้นศตวรรษที่ยี่สิบเอ็ด ดูเหมือนจะมีสังคมเพียงสองประเภทที่สมาชิกในสังคมสามารถถูกกฎหมายตัดสินจำขังเป็นเวลานานสองถึงยี่สิบปี ด้วยข้อหาส่งข้อความสั้นจากโทรศัพท์มือถือของคนคนหนึ่งไปยังโทรศัพท์มือถือของคนอีกคนหนึ่ง ด้วยข้อหาแปลความบางบทบางตอนจากหนังสือภาษาหนึ่งเป็นอีกภาษาหนึ่งเพื่อเผยแพร่ในพื้นที่ออนไลน์ส่วนตัว และด้วยข้อหาแสดงความเห็นทางการเมืองของตนบนเวทีสาธารณะ

สังคมสองประเภทที่ว่าคือ สังคมเผด็จการกับสังคมลัทธิ (cult) ที่คลั่งคลุ้มในความเชื่อเบ็ดเสร็จสำเร็จรูปโดยปราศจากการตั้งคำถาม และโดยมิแยแสต่อเหตุผล สิทธิมนุษยชน และความจริง

สังคมเผด็จการกับสังคมลัทธิ อาจดูเหมือนมีความคล้ายคลึงคล้องเกี่ยวกันอยู่ไม่น้อย ทว่าจุดแข็งทางอำนาจของสังคมสองประเภทนั้นแตกต่างโดยสิ้นเชิง สังคมเผด็จการคือสังคมที่ปกครองโดยกำลัง โดยการบังคับข่มขู่ หรืออาจกล่าวรวมได้หลวมๆว่าเป็นการปกครองด้วย “ความกลัว” โดยคนกลุ่มเล็กๆกลุ่มหนึ่งที่เห็นคนอื่นที่เหลือเป็นเพียงฝูงสัตว์ สมาชิกในสังคมเผด็จการอาจเต็มไปด้วยความอัดอั้นตันใจ และไม่ได้รับประโยชน์ใดๆที่คุ้มค่ากับการต้องใช้ชีวิตอยู่ใต้บังคับบัญชาของผู้นำทรราชย์กับสมุนถืออาวุธ ทว่าไม่มีทางเลือก ต้องดำรงอยู่ในกรอบขังนั้นด้วยความจำทน

สังคมลัทธิมีคุณสมบัติแทบตรงกันข้าม สมาชิกส่วนใหญ่ในสังคมลัทธิต่างค่อนข้างสุขีปรีดา ซึ้งซาบในความเป็นอันหนึ่งอันเดียวและความมั่นคงกลมเกลียวของความเป็นสาวกภายใต้การปกครองของผู้นำ ซึ่งมักได้รับการยกชูอยู่สูงจนมีสถานะเหนือมนุษย์ หรือมีภาพลักษณ์เป็นวีรชนไร้ผู้เทียมทาน และตราบใดที่สถานการณ์ในสังคมลัทธิดำเนินราบรื่นตามสูตรสำเร็จ ที่ถูกสถาปนาขึ้นด้วยการอ้างอิงความเห็นชอบของผู้นำ หรืออุปโลกน์ว่าเป็นการทำเพื่อผู้นำ สมาชิกส่วนใหญ่ต่างอิ่มเอมภาคภูมิกับการได้เกิดมารับใช้และปกป้องลัทธิของตนโดยถ้วนหน้า

และด้วยเชื่อมั่นว่าคำสอนของลัทธิคือสัจธรรมแห่งชีวิต สมาชิกทั้งหลายจึงมั่นใจว่าสิ่งที่ลัทธิสอนสั่งให้ตนเป็นและปฏิบัติคือ “ความถูกต้อง” คือ “ความดี” คือความ “มีศีลธรรม” กระทั่งถึงขั้นให้คุณสืบสานข้ามรุ่นไปยังชาติภพอื่น เมื่อมีสมาชิกหัวแข็ง ริอ่านแตกแถว คิดต่าง ตั้งคำถามสงสัย และหาญกล้าแสดงทีท่าผิดแผกไปจากข้อบังคับหรือความเชื่อของลัทธิ ทั้งในทางรุนแรงและนุ่มนวล ทั้งโดยตั้งใจและโดยไร้เดียงสา สาวกข้างมากมักเกิดอาการใจสั่น หวั่นหวาดว่าฐานความเชื่อของพวกตนจะถูกลบหลู่ดูแคลน กังวลวิตกว่าสมาชิก “กบฏ” ส่วนน้อยนั้นจะสร้างรอยร้าวและส่งผลให้เสาหลักของลัทธิล้มครืนลง

ข้อกล่าวหาที่ดีที่สุดเท่าที่สาวกลัทธิจะนำมาใส่ร้ายข่มขู่ผู้คิดต่าง มักมีเพียงข้อกล่าวหาไร้น้ำหนักและปราศจากเหตุผล อาทิ ผู้คิดต่างเป็นคนเลวทรามเพราะตั้งคำถามกับผู้นำหรือกับความศรัทธาในตัวผู้นำผู้ประเสริฐ ผู้คิดต่างต้องการทำร้ายผู้นำหรือทำลายลัทธิเพราะคนหวังดีที่ไหนจะเสือกคิดต่าง การคิดต่างแปลว่าผู้คิดต่างเนรคุณต่อลัทธิซึ่งเปรียบเสมือนบ้านของผู้คิดต่าง ดังนั้นผู้คิดต่างจึงควรออกไปจากบ้านหรือปลดตัวเองออกจากลัทธิเสีย สาวกลัทธิผู้มีจิตใจเหี้ยมโหดมักมีความเห็นถึงขั้นที่ว่าผู้คิดต่างทั้งหลายสมควรถูกฆ่าล้างโคตร นอกจากนั้นยังมีการกีดกั้นขัดขวาง ประณามความเห็นหรือความช่วยเหลือจากคนนอก โดยประกาศว่าคนนอกไม่เข้าใจในพื้นฐานวัฒนธรรมอันลึกซึ้ง (ซึ่งไม่ต้องการตรรกะ) ของลัทธิตน

ทั้งหมดนั้นล้วนมิใช่ “เหตุผล” ที่เกิดจากการคิด (ตามความหมายของการ “ใช้เหตุผล”) หากแต่เป็นเหตุผลที่เกิดจากการบังคับไม่ให้คิด ซึ่งไม่ใช่เรื่องน่าแปลกใจแม้แต่น้อย เนื่องเพราะกฎข้อที่หนึ่งของการเป็นสมาชิกลัทธิคือ “ถอดสมองส่วนที่ใช้ตรรกะและเหตุผลทิ้งไปเสียก่อน” ตามด้วยกฎข้อที่สอง “กฎระเบียบและคำสอนของลัทธิย่อมถูกต้องหมดจด” และแม้ว่าสาวกลัทธิจะนิยมใช้ถ้อยคำขับไล่ไสส่งผู้คิดต่างให้ออกห่างไปจากลัทธิ ทว่าในทางปฏิบัติพวกเขาพอใจกับการคุมขัง ทำร้าย หรือบังคับข่มขู่ให้ผู้คิดต่างต้องถอนคำพูด กลับใจ หรือปิดปากไว้ด้วยความกลัวเสียมากกว่า เป็นที่รู้กันดีในหมู่ผู้มีประสบการณ์เข้าร่วมลัทธิ ว่าการสมัครเข้าเป็นสมาชิกเป็นเรื่องง่ายดาย ทว่าการลาออกหรือการปลดปล่อยตนเองจากสถานะของความเป็นสาวกนั้นเป็นเรื่องที่แทบต้องเอาชีวิต (ทั้งของตนเองและคนใกล้ชิด) เข้าแลก สังคมลัทธิทนไม่ได้ที่จะปล่อยให้ผู้คิดต่างลอยนวล

ความแตกต่างที่สำคัญระหว่างสังคมเผด็จการกับสังคมลัทธิ จึงอยู่ที่สถานภาพทางจิตใจของสมาชิกในสังคม สมาชิกในสังคมเผด็จการส่วนมากมีชีวิตอยู่อย่างจำยอม รอคอยการเปลี่ยนผ่านสู่ระบอบการปกครองที่เสรีกว่าอย่างลำบากยากไร้และไม่เห็นอนาคต ในขณะที่สมาชิกของสังคมลัทธิมีความยินดีเป็นอย่างยิ่งที่จะถูกครอบงำ มิหนำซ้ำยังพากันเสนอตัวเป็นผู้ตรวจตราความเรียบร้อยในลัทธิอย่างบ้าคลั่งเสียเอง โดยมิต้องรับคำสั่งจากเบื้องบน

นั่นหมายความว่า ปัญหาส่วนใหญ่ของสังคมเผด็จการอยู่ที่ตัวผู้นำ ในขณะที่ปัญหาสำคัญของสังคมลัทธิอยู่ที่ตัวสมาชิกเอง ทั้งสมาชิก “วงใน” ที่ได้ผลประโยชน์มหาศาลจากการบริหารลัทธิ และบรรดาสาวกคลั่งจัดที่หลับหูหลับตาศรัทธาลัทธิและพร้อมจะทำการกำจัดผู้เป็นกบฏ (หรือผู้ที่ถูกพวกเขากล่าวหาว่าเป็นกบฏ) ให้ราบคาบ ไม่ว่าจะด้วยวิธีใดก็ตาม ความเกลียดชัง ความรุนแรง และความอัปรีย์ที่เกิดขึ้นในสังคมลัทธิจึงไม่จำเป็นต้องเกิดขึ้นจากการเห็นชอบหรือจากความประสงค์โดยตรงของผู้นำ บ่อยครั้งมันเกิดจากสาวกผู้เสนอหน้าแสดงความรัก ความภักดี และใช้ข้ออ้างอันปราศจากเหตุผลทั้งหลาย สร้างความชอบธรรมให้กับพฤติกรรมล่าแม่มดและการข่มขู่ผู้คิดต่างอย่างปลอดซึ่งจริยธรรมหรือความยุติธรรมใดๆ

ในยุคสมัยนี้ สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนเกาหลี หรือเกาหลีเหนือ อาจเป็นตัวอย่างชัดเจนที่สุดของสังคมที่มีส่วนผสมของทั้งสังคมเผด็จการและสังคมลัทธิ (บูชาประธานาธิบดี คิม อิล ซุง ผู้มีสถานะเป็นประธานาธิบดี “ตลอดกาล” แม้ว่าเขาได้ตายไปตั้งแต่ปี พ.ศ. 2537) ทว่าจากสภาวะที่ปรากฏชัดในสังคมไทยปัจจุบัน นอกจากกรณีการกล่าวหา ใส่ร้าย ข่มเหง ฟ้องร้อง และลงโทษผู้คิดต่างอย่างเกินเลยหนักหน่วง (ยังไม่นับว่าในบางกรณีผู้ถูกลงโทษอาจเป็นผู้บริสุทธิ์) ยังมีกรณีการเกิดรัฐประหารที่ขัดขวางการก้าวสู่ความเป็นประชาธิปไตยโดยแท้จริงมาหลายต่อหลายครั้ง นับตั้งแต่การเปลี่ยนแปลงการปกครองเมื่อปี พ.ศ. 2475 และยังคงมีความเป็นไปได้ที่จะเกิดขึ้นอยู่เสมอ จะมีก็เพียงผู้นิยมหลอกลวงตนเองอย่างล้ำลึก หรือสาวกคลั่งจัดในลัทธิ (ซึ่งในแง่หนึ่งก็คือคนประเภทเดียวกัน) เท่านั้นที่จะไม่สรุปว่าสังคมไทยก็มีคุณสมบัติที่มิเพียงละม้ายสังคมเผด็จการ มิเพียงคล้ายสังคมลัทธิ หากแต่ดูเหมือนจะมีส่วนผสมของสังคมทั้งสองประเภทอยู่อย่างกลมกลืนเช่นกัน

อย่างไรก็ตาม คงเกินเลยความจริงและไม่เป็นธรรมนัก หากจะวางสังคมไทยไว้บนแท่นฐานเดียวกันกับเกาหลีเหนือ อย่างน้อยจากภาพบนเปลือกภายนอก สังคมไทยยังคงเป็นสังคมเปิด ให้เสรีภาพในการใช้ชีวิตกับสมาชิกในสังคม มีการถ่ายเทและสานต่อทางปัญญากับนานาประเทศ โดยเฉพาะกับประเทศเสรีนิยมที่มีความมั่นคงทางประชาธิปไตยและสนับสนุนสิทธิพื้นฐานทางความคิดและการแสดงออกของปัจเจกชนอย่างเข้มแข็งมาเป็นเวลาหลายทศวรรษ สังคมไทยยังขึ้นชื่อในสากลโลกว่าเป็นประเทศที่มี “ความอดทนอดกลั้นต่อความแตกต่าง” (tolerance) มากที่สุดประเทศหนึ่ง จึงมิอาจกล่าวได้ว่าสังคมไทยเป็นสังคมที่สมาชิกส่วนใหญ่ตกอยู่ในความหวาดกลัว ถูกปิดหูปิดตา หรือถูกกีดกันกดข่มมิให้ได้สัมผัสการคิดต่างและแนวทางเสรี สมาชิกในสังคมไทยส่วนใหญ่มีิอิสระในการเดินทางออกนอกประเทศ มีทางเลือกในการประกอบอาชีพ มีอิสระในการนับถือศาสนา มีโอกาสปรนเปรอตนเองด้วยความบันเทิงนานาชนิด (ทั้งที่ถูกและผิดกฎหมาย) ด้วยความสุขสบาย หรูหราฟุ่มเฟือย ได้ง่ายดายกว่าสมาชิกในสังคมอื่นหลายเท่า แม้จะถูกวิพากษ์วิจารณ์บ่อยครั้งโดยปัญญาชนร่วมชาติว่าสังคมไทยเป็นสังคม “ปากว่า ตาขยิบ” หรือ “มือถือสาก ปากถือศีล” และแม้ว่าจะเป็นคำวิจารณ์ที่น่ารับฟังอยู่มากในหลายบริบท (แต่จะว่าไป สังคมไหนๆก็มีคุณสมบัติของความเสแสร้ง สร้างภาพ ตอแหล ผสมอยู่ทั้งนั้น) ไม่ว่าจะด้วยปัจจัยใดก็ตาม สังคมไทยยังถือว่าห่างไกลจากการตกอยู่ภายใต้สภาวะขั้นวิกฤตของความเป็นสังคมเผด็จการและความเป็นสังคมลัทธิสุดโต่งอย่างไม่ต้องสงสัย

เช่นนั้นแล้ว เหตุใดเมื่อมีการพูดถึงบทบาทของสถาบันกษัตริย์ เหตุใดเมื่อมีการตัดสินลงโทษผู้ถูกกล่าวหาว่าลบหลู่ดูหมิ่นสถาบันกษัตริย์ เหตุใดเมื่อสมาชิกบางคนมีพฤติกรรมขัดแย้งกับธรรมเนียมประเพณีเกี่ยวเนื่องกับสถาบันกษัตริย์ที่ “สังคม” เรียกร้องแกมบังคับให้ปฏิบัติ (ทั้งที่บางธรรมเนียมมิได้เป็นกฎหมายหรือระเบียบกำหนดอย่างเป็นทางการ) บรรยากาศและอารมณ์ของสังคมไทยจึงเคลื่อนเข้าใกล้เส้นขีดของความเป็นสังคมเผด็จการและสังคมลัทธิได้ทันทีอย่างน่าวิตก ความเป็นสังคม “อดทนอดกลั้นต่อความแตกต่าง” ดังที่ชาวโลกเยินยอสรรเสริญไว้ เหือดหายในพริบตา ปัญญาชนผู้ชาญฉลาด ได้รับการศึกษาขั้นสูงสุดจากประเทศโลกที่หนึ่ง กลับกลายเป็นผู้สนับสนุนโฆษณาชวนเชื่อและพิธีกรรมไร้ตรรกะโดยปราศจากยางอาย ศิลปินผู้ชื่นชม “การมองมุมกลับ” “การแหกคอก” “การคิดนอกกรอบ” ต่างแปรร่างเป็นนักอนุรักษ์นิยมผู้ปกป้องทัศนคติสำเร็จรูปใส่ผงชูรส นักสื่อสารมวลชนที่ดิ้นรนเรียกร้องเสรีภาพสื่อ ต่างเอาหูฟังไปนา เอาตากล้องไปไร่ มิกล้าเปิดพื้นที่ให้ความเป็นธรรมกับผู้ถูกริดรอนเสรีภาพและผู้ถูกกลั่นแกล้งรังแก ครูบาอาจารย์ นายแพทย์ พระสงฆ์ผู้พร่ำเทศนาวิถีแห่งพุทธอันเปี่ยมด้วยเมตตา กรุณา ต่างกลายเป็นกระบอกเสียงให้กับสาวกวงในของลัทธิ ทั้งในทางตรงและทางอ้อม กระทั่งทนายและผู้พิพากษาซึ่งเป็นความหวังสุดท้ายทางกฎหมายของประชาชน ต่างตัดสินใจแทบเป็นเสียงเดียวกันว่าการปกป้องตรรกะผิดเพี้ยนสำคัญกว่าการรักษาความยุติธรรม

หากความ “เป็นคนไทย” คือการอยู่ในศีลธรรมอันดี รักสามัคคี มีความโอบอ้อมอารี ดังที่ป่าวประกาศกันอยู่ทุกเช้าค่ำ เมื่อมีการพูดถึงบทบาทของสถาบันกษัตริย์อย่างตรงไปตรงมา กลับดูเหมือนว่าประเทศนี้จะมี “คนไทย” อาศัยอยู่ไม่มากเท่าไรเลย

เหตุใดความเป็น “สังคมอารมณ์ดี” เป็น “สังคมใจกว้าง” เป็น “สังคมไม่เป็นไร” ของไทย จึงบอบบางและผันปรวนได้ง่ายดายเพียงนั้น

หากคำตอบคือ “ความรัก” ย่อมเป็นเรื่องวิปริตพิสดารไม่น้อยที่ความรักกลับบันดาลให้แผ่นดินไทยเจิ่งนองไปด้วยอุทกภัยแห่ง “ความเกลียดชัง” หลากล้นท่วมท้นหนทางแห่งเหตุผลจนไม่มีใครเอาอยู่เช่นนี้

หากยังสามารถสันนิษฐานด้วยความหวังว่าสังคมไทยไม่สุดขั้วในความเป็นเผด็จการและเป็นสังคมลัทธิเทียบเท่าเกาหลีเหนือ เหตุผลที่มีความเป็นไปได้ที่สุดข้อหนึ่ง คือสมาชิกในสังคมบางส่วนยังไม่เข้าใจความสำคัญและบทบาทของเสรีภาพทางความคิดและการแสดงออก (freedom of speech) ที่แท้จริงดีพอ ยังไม่รู้ซึ้งว่าอิสรภาพในการเลือก ในการใช้ชีวิต ในการดำรงสถานะของความเป็น “ปัจเจกชน” ในสังคม เป็นอิสรภาพที่งอกเงยขึ้นจากรากแห่งเสรีภาพทางความคิดและการแสดงออกทั้งสิ้น

คุณสมบัติที่น่ายินดีที่สุดของมนุษยชาติไม่ใช่การสามารถก้าวขึ้นสู่สถานะของสัตว์ผู้ครองโลก แต่คือการสามารถก้าวขึ้นสู่สถานะของสัตว์ผู้รู้จักเรียนรู้จนมีเหตุผลเพียงพอที่จะหาหนทางอยู่ร่วมกันท่ามกลางความแตกต่างทางความคิดอย่างเป็นธรรมและสันติ ประเทศที่ขึ้นชื่อว่า “เจริญแล้ว” มิได้เจริญเพราะก้าวหน้าทางวัตถุเท่านั้น ตรงกันข้าม การใช้เหตุผล การยอมรับในตรรกะ การให้ความสำคัญกับการมองโลกอย่างเป็นวิทยาศาสตร์ การเข้าใจว่าความแตกต่างหลากหลายคือธรรมชาติของโลกและสังคมมนุษย์ (ประชาธิปไตยจึงเป็นระบอบที่เปิดโอกาสให้มนุษย์แสดงออกตาม “ธรรมชาติ” ของตนได้มากที่สุดโดยไม่ต้องรบราฆ่าฟันกัน) คือความ “เจริญ” ทางปัญญา ที่เอื้อให้เกิดความเจริญทางวัตถุและการพัฒนาด้านอื่นๆตามมาอีกมากมาย ในขณะที่การปิดปาก การเซ็นเซอร์ การบังคับข่มขู่ให้อยู่ในกรอบกำหนดกักขัง คือต้นเหตุสำคัญของความหยุดนิ่ง ความล้าหลัง ความแร้นแค้น จนอาจเลยเถิดถึงการล่มสลายของสังคม

แสงสว่างจากไฟฟ้าจะไม่สามารถเกิดขึ้น ไม่สามารถได้รับการแพร่กระจายแจกจ่ายความสะดวกสบายกับมนุษย์ไปทั่วทุกมุมโลก หากผู้คิดประดิษฐ์มันไม่ได้รับการคุ้มครองจากแสงสว่างทางปัญญาที่มาพร้อมกับเสรีภาพทางความคิดและการแสดงออก แสงไฟแห่งเหตุผลจึงมีความสำคัญต่อมนุษย์ยิ่งกว่าแสงไฟสังเคราะห์ แสงไฟแห่งปัญญาจึงเป็นแสงไฟดวงสำคัญที่เราจำเป็นต้องยึดมั่นหมั่นดูแลรักษามิให้มอดดับ หากเรายังต้องการดำรงชีวิตร่วมกันอย่างสงบและเสรี

กลียุคจะเกิดขึ้นจริงก็ต่อเมื่อเสรีภาพของการไม่เชื่อในกลียุคถูกริดรอนไปเท่านั้น ตราบใดที่แสงไฟแห่งเหตุผลยังคงมีช่องทางส่องสว่าง ความหวังที่สังคมจะฝ่าฟันอุปสรรคต่างๆนานาไปได้ย่อมยังเรืองรองอยู่เสมอ

สมาชิกในสังคมผู้สามารถถือตนเป็น “ปัจเจกชน” อยู่ได้ทุกวันนี้ ล้วนเป็นหนี้บุญคุณบรรพบุรุษที่ต่อสู้โดยเอาชีวิตเข้าแลกเพื่อให้ได้มาซึ่งเสรีภาพทางความคิดและการแสดงออก นับตั้งแต่การต่อสู้กับทรราชย์ กับอำนาจปกครองของศาสนา กับสมบูรณาญาสิทธิราชย์ กับเผด็จการทหาร กับทรราชย์ในคราบสังคมนิยม พวกเขาคือสถาปนิก วิศวกร และช่างก่อสร้างตัวจริงของ “บ้าน” เสรี หลังที่เราใช้พำนักพักพิงโดยไม่ต้องสำนึกว่าความเป็นปัจเจกคือความหรูหราฟุ่มเฟือยของสังคมมนุษย์ยุคสมัยใหม่ที่ไม่อาจเกิดขึ้นได้หากมิใช่เพราะการเสียสละและการสังเวยตนของบรรพบุรุษ บรรพบุรุษที่ว่านั้นไม่จำกัดเฉพาะ “บรรพบุรุษของไทยแต่โบราณ” หากคือบรรพบุรุษของโลก ต่างยุคต่างสมัย ต่างภูมิประเทศ ต่างยุทธศาสตร์ในการต่อสู้ การออกแบบ และการก่อสร้าง แสงไฟในบ้านหลังนี้จึงใช้เวลาไม่น้อย ใช้สมองไม่น้อย ใช้ความกล้าบ้าบิ่นไม่น้อย และใช้เลือดใช้เนื้อไม่น้อย กว่าที่มันจะทำงานส่องสว่างอย่างค่อนข้างเสถียร ให้เราได้ประโยชน์จากมันอย่างเป็น “ปัจเจก” ในห้องเล็กๆส่วนตัวของเราเอง

ท่ามกลางธรรมชาติดิบเปลือย การเป็นปัจเจกอย่างปลอดภัยและสุขสบายมิอาจเกิดขึ้นได้ในสังคมมนุษย์ โดยเฉพาะในสังคมก่อนสมัยใหม่ ผู้ใดประสงค์จะอยู่อย่างเป็นปัจเจกถือเป็นสมาชิกนอกคอก นอกรีต ผิดเพี้ยน และหากยืนยันจะอยู่อย่างปัจเจกจริง ก็จำต้องพึ่งพาตัวเองให้ได้อย่างเรียบง่ายสมถะในสภาพแวดล้อมที่ไร้ความปราณีต่อการอยู่อย่างสันโดษ กาลเวลาได้ดำเนินมาถึงช่วงกลับตาลปัตร เมื่อการเป็นปัจเจกชนคือความปลอดภัย ความสงบ สบาย ไร้รอยด่าง และการแสดงออกร่วมกันทางสังคมกลายเป็นกิจกรรมของนักเคลื่อนไหว น่ารำคาญ ชวนตั้งข้อสงสัยว่ามีนัยยะแฝง เสี่ยงต่อการถูกใช้ “เป็นเครื่องมือทางการเมือง” ถูกกล่าวหาว่าเป็นกิจกรรมของคนสร้างภาพ เรียกร้องความสนใจ อยากเท่ หรือกระทั่งจิตวิปลาส

ถึงกระนั้น ความเป็นปัจเจกก็จะมิอาจดำรงอยู่อย่างถาวร หากรากฐานของมันมีโอกาสถูกสั่นคลอนได้เสมอ เสรีภาพในการใช้ชีวิตของปัจเจกชนจะมืดหม่น หากแสงไฟแห่งเหตุผลถูกละเลยและได้รับการยินยอมให้ถูกกลบดับโดยอำนาจเผด็จการและระบบลัทธิ สมาชิกในสังคมผู้ยังมีสติ ยังมีความหวัง และยังเชื่อมั่นว่าสังคมของตนมิใช่เผด็จการ มิใช่ลัทธิ จึงจำเป็นต้องสละความปลอดภัยและความสงบสบายในห้องส่วนตัวชั่วครู่ เพื่อแสดงเจตจำนงว่าจะปกปักรักษาแสงไฟแห่งปัญญา แสงไฟแห่งเสรีภาพทางความคิดและการแสดงออกที่มีค่าทว่าเปราะบางดวงนี้ไว้ด้วยกัน

หากสังคมจำเป็นต้องสร้างสะพานอย่างเป็นรูปธรรม การกล่าวว่าเห็นด้วยกับการสร้างสะพาน แต่ขอเก็บตัวอยู่ในห้องเพื่อสร้างสะพาน “ด้วยวิถีทางของตนเอง” จึงเป็นการแสดงออกอย่างผิดเพี้ยนในเชิงตรรกะ โดยสมาชิกผู้ไม่เข้าใจในความหมายของวาระสำนึกทางสังคม ปัจเจกนิยมสร้างสะพานขึ้นอย่างเป็นรูปธรรมไม่ได้ สะพานต้องถูกสร้างขึ้นด้วยการร่วมแรงร่วมใจ ลงไม้ร่วมมือ ด้วยการพักวางเรื่องส่วนตัวและเว้นวรรคจากความขัดแย้งเล็กๆน้อยๆหรืออคติระหว่างกันชั่วขณะ จนกระทั่งสะพานเสร็จสำเร็จสมบูรณ์เสียก่อน ปัจเจกนิยมจึงจะสามารถหวนคืนฟื้นฟู และปัจเจกชนทั้งหลายจึงจะสามารถกลับคืนสู่ห้องหับของตนเพื่อเสพแสงไฟแห่งเสรีภาพในมายาของความไม่เกี่ยวดองข้องกันทางสังคมและการเมืองได้ดังเดิม

สมาชิกบางส่วนในสังคมไทยผู้จดจ้องจะกลบดับแสงไฟแห่งปัญญาและเสรีภาพทางความคิดและการแสดงออก คือกลุ่มคนผู้หวังร้ายต่อสังคมและอนาคตของชาติที่แท้จริง พวกเขาก่อตั้งขบวนการให้ร้ายหมายหัวสมาชิกผู้คิดต่าง อ้างว่าความคิดต่างเห็นต่างคือความต้องการโค่นล้มสถาบันกษัตริย์และระบอบการปกครองของชาติ นำพลังแห่งรักและศรัทธาของสมาชิกจำนวนมากในสังคมมาใช้เป็นเหตุผลและเครื่องมือในการข่มเหงรังแกผู้คิดต่าง บิดเบือนความจริงและข้อมูลหลักฐานทางประวัติศาสตร์ด้วยสื่อชวนเชื่อและวาทกรรมซ้ำซากที่พยายามฉุดลากความเห็นต่างให้ตกอยู่ในวงจรอุบาทว์ของความเป็นขบถ เป็นผู้เนรคุณ เป็นคนชั่วช้า เป็นขี้ข้านักการเมือง

หากสมาชิกส่วนใหญ่ในสังคมเชื่อมั่นว่าสังคมไทยไม่ใช่สังคมเผด็จการ ไม่ใช่สังคมลัทธิที่มืดบอดทางเหตุผล ทว่าเป็นสังคมเสรีที่ปกครองด้วยระบอบประชาธิปไตย และหากความ “เป็นคนไทย” จะเป็นสถานะที่น่าภาคภูมิใจในสากลโลกโดยแท้จริง ถึงเวลาแล้วที่แสงไฟแห่งเสรีภาพทางความคิดและการแสดงออกที่มักถูกหรี่ดับลง ต้องได้รับการกอบกู้ให้หลุดพ้นจากกำมือของกลุ่มคนผู้เป็นปรปักษ์ต่อปัญญาและความก้าวหน้าของสังคม

สังคมที่ได้รับการปกครองโดยธรรมไม่มีความจำเป็นต้องหวาดกลัวความจริง ไม่ต้องกักขังผู้เห็นต่าง ไม่ต้องใช้คำว่า “กบฏ” ปรักปรำสมาชิกด้วยกัน การมอบเสรีภาพทางความคิดและการแสดงออกอย่างหมดจดให้กับสังคมคือบทพิสูจน์ที่จะสะท้อนภาพได้แจ่มชัดที่สุดว่า ตัวตนที่แท้ของสังคมนี้เป็นเช่นไร หากสมาชิกในสังคมกล้ายืนยันว่าสังคมไทยไม่ใช่สังคมเผด็จการ ไม่ใช่สังคมลัทธิ วิธีพิสูจน์ที่จะปราศจากข้อกังขาโดยสิ้นเชิง คือต้องปรับระดับแสงไฟแห่งเสรีภาพทางความคิดและการแสดงออกให้เจิดจำรัสถึงขีดสุด

ความถูกต้องที่แท้ย่อมกล้าปรากฏตัวในที่แจ้ง ความจริงที่แท้ย่อมกล้าสบตากับแสงไฟ

หากสมาชิกในสังคมร่วมแรงร่วมใจรักษาแสงไฟแห่งเหตุผลและปัญญาดวงสำคัญดวงนั้นไว้ด้วยกัน สังคมไทยก็ยังมีหวังที่จะพิสูจน์ความบริสุทธิ์ของตัวเอง

(๒๖ สิงหาคม ๒๔๗๙ – ๑๓ ธันวาคม ๒๕๕๘)

การจากไปอย่างกะทันหันของอาจารย์เบน แอนเดอร์สัน ทำให้พวกเราต้องตั้งสติและเจริญมรณานุสติว่าความตายนั้นเกิดขึ้นได้ง่าย ๆ โดยที่การตายของอาจารย์เบนนับเป็นการสูญเสียอย่างสำคัญสำหรับชาวไทยและชาวเทศแทบทั่วทั้งโลก

มหาวิทยาลัยคอร์แนลเคยเป็นสถาบันอุดมศึกษาที่สำคัญ โดยเฉพาะทางด้านเอเชียอาคเนย์ คณาจารย์ทางด้านเอเชียอาคเนย์นั้นมีคนสำคัญ ๆ หลายท่าน และในหลายแขนงวิชาการ เช่นทางด้านประวัติศาสตร์ มานุษยวิทยา และรัฐศาสตร์ เป็นต้น โดยที่ในบรรดาอาจารย์เหล่านั้น อาจารย์เบนเป็นคนที่มีหัวก้าวหน้ามากที่สุด และเป็นบุคคลซึ่งศิษยานุศิษย์เคารพมากที่สุด แม้ศิษย์นั้น ๆ จะไม่ไปเรียนวิชาสาขารัฐศาสตร์ของอาจารย์เบน ก็ไปมั่วสุมอยู่กับอาจารย์เบนซึ่งเป็นพลังให้ศิษย์นั้น ๆ แสวงหาความเป็นเลิศ โดยมุ่งทางวิชาการอย่างน่าสนใจนัก

อาจารย์เบนเคยเป็นผู้เชี่ยวชาญด้านอินโดนิเซียศึกษามาก่อน และเขาศึกษาหาความรู้อย่างเจาะลึกด้วยความกล้าหาญทางจริยธรรม จนรัฐบาลอินโดนิเซียไม่ยอมให้เขาเข้าประเทศ เขาจึงหันมาเอาดีทางไทยคดีศึกษา โดยที่ภาษาอินโดนิเซียของเขานั้นนับว่าเป็นเลิศ ส่วนภาษาไทยซึ่งเขามาเรียนภายหลังจึงไม่ช่วยให้เขาพูดไทยได้ชัด แต่เขาก็แตกฉานในทางภาษาและวัฒนธรรมไทยอย่างหาใครเปรียบได้ยาก โดยเขาเจาะลึกทางการเมืองไทยโดยอาศัยวรรณคดีไทยร่วมสมัยอย่างน่าสังเกต

งานเขียนของเขาเกี่ยวกับไทยคดีศึกษานั้นน่าทึ่งมาก โดยที่ต่อมาเขายังศึกษาภาษาตากาล็อก และสนใจประเทศฟิลิปปินส์อีกด้วย พร้อมกันนั้น บทบาทของอาจารย์เบนก็เป็นสากลไปพ้นเอเชียอาคเนย์ โดยเฉพาะก็เรื่อง Imagined Communities [“ชุมชนจินตกรรม”, มูลนิธิโครงการตำราสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์ จัดพิมพ์เป็นภาษาไทย**] นั้นถือว่าเป็นอมตะในระดับสากลเอาเลย มีแปลเป็นภาษาต่าง ๆ แทบทั่วทั้งโลก แต่แล้วเจ้าตัวก็เป็นคนอ่อนน้อมถ่อมตน คบกับผู้คนทุกชนชั้นอย่างเปิดกว้าง

ศิษยานุศิษย์ของเขา กล่าวจำเพาะในเมืองไทยนี้เองต่างก็เทิดทูนบูชาเขาเป็นอย่างยิ่ง แม้ตัวผมเองจะไม่ได้เป็นศิษย์ของเขา แต่เราก็เป็นกัลยาณมิตรซึ่งกันและกัน ให้กำลังใจแก่กันและกัน เพราะฉะนั้น การจากไปของเขา ผมจึงถือเป็นการสูญเสียส่วนตัวด้วย และเป็นการสูญเสียสำหรับนักวิชาการที่รักสัจจะ รักสันติประชาธรรม

หวังว่าพวกเราจะร่วมใจกันทำอะไรบางอย่าง เพื่อเป็นอนุสรณ์ถึงอาจารย์เบนอย่างที่ไปพ้นอนุสาวรีย์ที่เป็นวัตถุ ควรจะเป็นอนุสรณีย์ที่กระตุ้นเตือนให้คนรักวิชาการ ให้มีความกล้าหาญทางจริยธรรม ยืนหยัดอยู่เพื่อสัจจะและความยุติธรรมในสังคม ถ้าอนุสรณีย์ที่ว่านี้จะช่วยให้คนรุ่นใหม่ดำเนินรอยตามวิถีทางของอาจารย์เบน ได้ นั่นจะเป็นคุณูปการที่สำคัญ แม้ผลงานของเขาจะเป็นอมตะอยู่แล้ว แต่ถ้าเราช่วยกันสร้างให้คนรุ่นใหม่ได้เข้าสู่กระแสแห่งอมตธรรมของอาจารย์ เบนได้ นี่จะเป็นการแสดงกตัญญูกตเวทีต่ออาจารย์เบนอย่างสมควรยิ่ง